Баайаҕа алгыстаах аартыга

Үөһээ үрдүк Айыылартан арчыламмыт Сахам сирэ барахсан күнүн уота күлүмнээн сандаарыйан тахсыыта Туймаада Эбэ Хотун тускуллаах туонатыттан кулун тутар ый дьыбардаах сарсыардатыгар илгэлээх илин эҥээр диэки айан суолун туттубут. Аргыстарбыт — үтүө-мааны доҕотторбут: саха кинигэтин саарына, » Айар» кыһа салайааччыта,  дохсун дьаныар Август Васильевич Егоров уонна дьулусханнаах дьулуурдаах, олох тыйыс мөккүөрүн таба көрөн туруулаһар Валерий Николаевич Луковцев, сыыдам айаннаах суоппар Женя уол.

Биһиги өр кэмтэн иитиэхтээн сылдьыбыт баҕа санаабытын толорон, ыраах Киэҥ Ньурба куоратыттан мин уонна боруода дьөһөгөй оҕотунан аатырар Мэҥэдьэктэн уран тыллаах оһуокайдьыт, өрөспүүбүлүкэ Дархан этээччитэ Тамара Григорьевна Дмитриева буоламмыт, өр кэмтэн иитиэхтээн сылдьыбыт ыра санаабытын толорор баҕалаахпыт. Талыы Таатта хонноҕор бүгэн үөскээбит баай аҕа ууһун Баайаҕа нэһилиэгин талааннаах-дьоҕурдаах бастыҥ-мааны дьонунуун көрсөр, билсэр соруктанан, айылҕалыын алтыһан, айаннаан тиийэн, дьолго тиксэр кэриэтэ, саха айдарыылаах киһитэ Мандар Уустуун уонна кини биир дойдулаахтарыныын көрсөн кэпсэтэн ааспыппын дьоҕус-кыра соҕустук билиһиннэрэн санааларбын сааһылаатаҕым буоллун.

Томтор томтойор туонатыгар үктэнээт, күүтүүлээх сааспыт кэлэн иһэрэ биллэн,  саҥа бэлиэтээбитин соһуйа көрдүбүт. Хараҕы саатырда чаҕылыйар күндү күммүт уота күндээрэн турдаҕына, тиийэн тиксэн кэлбититтэн долгуйа үөрэн, маанылаах Мандар Уус тусаһатыгар астардыбыт. Дьэ,  манна «Мандар кыһатын» маанылаах далбарыгар киирэн, эппиэттээх хаһаайка, мичээринэн мичийэ көрсүбүт Прасковья Петровна Бурнашева сылаас сыһыаныгар, толору астаах сандалытыгар күндүлэнэр, сэһэн-тэппэн тэнитэр, кэпсээн кэрэтин кэккэлэтэр кэрэхсэбиллээх кэрэ-бэлиэ түгэн үүннэ. Саҥа төрөөбүт ынах уоһахтаах алаадьыта, минньигэс сүөгэйэ оҕо сааспын санатта, ийэлээх-аҕам  уйгулаах олохторун ахтылҕаннаах өйдөбүлүн эргиттэ.

Салгыы сүүтүктээх сөмүйэлээх иис-күүс удьуор уустарын утумнаабыт, нарын намчы тарбахтаах далбар мааны хотуттар туостан таҥан оһуордаан, кэрэ көстүү үтүөтүн дьүһүйэр үлэ-хамнас күөстүү оргуйарын, тугу эрэ бүөмнээн тигэллэрин сэрэйдэххэ, «Манчаары оонньуутугар» бэлэмнэнии барарын сэргии көрдүбүт. Бэс ыйа биэтэккэ кэлиитэ бар дьону соһутар кэрэ, сүдү үлэ тахсаарай диэн күлүкпэр имнэнним. Дьэ онно баҕар истиэхпит–көрүөхпүт тугу дьүһүйэн таһаарбыттарын. Онуохаҕа диэри уран тарбахтаах уустар айымньылаах үлэлэрэ сатанан, табыллан истин диэн уоспут иһигэр ботугураан алҕаатахпыт буолуохтун.

Кэпсээнтэн кэпсээн, көрсүһүүттэн көрсүһүү. 2001 сыллаахха тэриллибит «Көмүлүөк күлүмэ» литературнай түмсүү мааны далбар хотуттарын кытары саха балаҕанын төгүрүк остуолун тула истиҥ кэпсэтии тимэҕэ сөлүннэ.

Бу түмсүү атын истэр-билэр түмсүүлэрбиттэн уратыта — айымньыны ырытыыга, кириитикэҕэ уонна уус-уран тылбааска олох күүскэ ылсар эбит. Ойуччу ураты көрүүлээх, туспа суоллаах-иистээх айымньылаах үлэлээх, айар- бичийэр киһи барахсан иэйиитин илбиһин дэгэтин, айар ньымаларын тиһэн чинчийэн күн сирин көрдөрөр буолан биэрдэ. Нэһилиэк олохтоох модельнай бибилэтиэкэтин үлэһитэ, «Көмүлүөк күлүмүн» тэрийбит салайааччыта Александра Николаевна Кустурова сыратын биэрэн, кыһамньытын ууран үлэлиирэ харахха быраҕыллар. Урукку көлүөнэ учууталлар үлэлэригэр тирэҕирэн, саха тылын литературатын учуутала, РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, Таатта улууһун, Баайаҕа нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Маргарита Романовна Егорова өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр педагог Татьяна Игнатьевна Андросовалыын, ытык киһи Мандар Уустуун дойдуларын туһугар бииргэлэһэн, оскуола түмэлин матырыйаалыгар, саха сээркээн сэһэнньитэ, кыраайы үөрэтээччитэ Егор Дмитрьевич Андросов саҕалааһыныгар олоҕуран, нэһилиэктэрин уруккутун, тэрилтэлэрин, кэрэ-бэлиэ дьоннорун туһунан кэрэхсэбиллээх кинигэлэри оҥортообуттар. Кинилэр биир санаалаахтарыныын үүнэр ыччакка, оҕоҕо ийэлии амарах сыһыаннара, төрүт үгэскэ такайыылара, иһирэх кэпсээннэрэ уруккуну кэрэхсииргэ, ааспыты ытыктыырга, төрөөбүт түөлбэнэн киэн туттарга төрүт уурбуттар. Ол да иһин,  кэлиҥҥи көлүөнэлэртэн култуура эйгэтигэр киэҥник биллэр саха киэн туттар чаҕылхай талааннара ырыаһыт, мелодист, төрүт дорҕоону тилиннэрээччи, оҕону, ыччаты олоҕун аргыһа Клавдиялыын уһуйааччы Герман Хатылаев, РФ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата дыраама артыыһа Иннокентий Луковцев, биллиилээх худуоһунньук, уус Вячеслав Яроев, о.д.а. өҥ кырыстан үүнэн тахсыбыттар. Ол курдук,  түмсүү биир бастыҥ киэн туттуута,  Таатта дьоһун аатын күөрэччи көтөҕөр уоллара Гаврил Гаврильевич Андросов эбит. Дьэ,  бу атах тэпсэн олорон, кинилэр үөрэнээччилэринэн киэн туттуулара, кини туһугар үрдүтүттэн үргүөр үргүйбэтинии кыһаллан, харахтара уоттанан туран, ийэлии сылаас, аҕалыы амарах санаанан салайтаран ыпсаран-хопсорон кэпсииллэрэ дууһаны сылаанньытар. Көрөн олордоххо сирэйдиин сырдаан, харахтыын чаҕылыйан Гаврил Гаврильевиһы ахталларыттан, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ буола үүммүт «Чолбон» сурунаал кылаабынай эрэдээктэрин илэ көрөн, тутан ылан, утары көрсөн олорон кэпсэтиэх санаан кэлэр. Оҕо эрдэҕиттэн дьоҕурдаах уолу сайын ахсын аҕата Гаврил Софронович Мандар Уустуун, Николай Егоров-Баайаҕыынныын бииргэ кыттыһан оттуулларыгар илдьэ сылдьан, кыратыттан саха омук төрүт үгэһигэр, философиятыгар, былыргы сэһэннэргэ, кэпсээннэргэ муннун анньан буһаран-хатаран, ырытыһан, мөккүһэн хараҕын аспыт оҕолоро эбит. Киһи эрэ кэрэхсиэн курдук кэпсииллэриттэн аараттан биһиги эмиэ киэн тутта иһиттибит, астынныбыт. Эдэр эрчимнээх ыччаттар киил мастыы баараҕадыйан, бу курдук саха санаалааҕы инники күөҥҥэ дьүккүтэ турдуннар диэн баҕа санаа үөскүүр. Дьэ, оччоҕо буолуо дии, Аан Ийэ дайдыбытыгар ааҥнаабыт аана суох алдьархайдаах киирсиилээх, кимиилээх кэмнэргэ эттэр этэр Ийэ тылбыт илбиһэ, иринньэҕирэн эрэр Ийэ куппут уһуктуута!

Баайаҕа Андросовтарын учуутал династияларын дьоһуннаах бэрэстэбиитэлэ, 35 сыл устата билии-үөрэх кыһатыгар үлэлээбит, дириэктэрдээбит, Таатта үөрэҕин салаатын кэккэ сылларга салайбыт Владимир Семенович Андросов — бу түмсүү биир сүрүн кыттыылааҕа. Математик идэтигэр үөрэммит үөлээннээҕэ, саха норуодунай суруйааччыта Николай Лугинову кытта саха литературатын классик суруйааччыларын айымньыларын нууччалыы тылбааска утумнаахтык үлэлэһэр Владимир Семенович бэйэтэ бэйиэт, тылбаасчыт эрэ буолбатах, кини өссө литературнай кириитик.

Мандар Уус кинигэлэрин тылбаасчыта, Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах бэтэрээнэ, СӨ култууратын туйгуна, Таатта улууһун, Баайаҕа нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, » Айымньы күлүүһүн арыйдахха» кинигэ ааптара, үгүс өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкурус кыайыылааҕа Ольга Николаевна Макарова курдук бииртэн биир интэриэһинэй түмсүү кыттыылаахтарын барыларын аҕыннахха, кылгас бэлиэтээһиним олус уһууругар тиийэр. Ол эрээри,  хайдах долгуйа ахтыбат буолуохпунуй, Таатта Баайаҕатыгар кийиит кыыс буолан килбигийэн кэлиэҕиттэн, олохтоох дьон алгыһынан убаастабыл ылан билиҥҥэ диэри үлэлии, айа-тута сылдьар биир дойдулаахпыт, улуу нуучча норуотун тылын талан ылан, сайдыы суолун өрө туппут, РФ иитиигэ уонна үөрэҕириигэ туйгунугар тиийэ бочуоттаммыт биир дойдулаахпын! Ньурбалар кыыспыт ситиһиитинэн — Таатта улууһун Бочуоттаах олохтооҕо  буола үүммүт, хоһоонньут, литератураны ырытааччы Галина Иннокентьевна Неустроеванан киэн тутуннум. Күндү, кэрэ кэмнэригэр күөлэһийэ улааппыт киэҥ Ньурба киэлититтэн, дьонун-сэргэтин аатыттан өссө төгүл үтүө-мааны сир биир дьоһун Далбар Хотуна буолбуккунан алгыстаах аартыгыҥ ача күөх отунан тэлгэннин диэн алҕаатахпыт буоллун!

Доҕоттоор, дьүөгэлээр, барылыы кутуллар баай тыл бастыҥын барыгытыгар аныахпын, тыл киэнэ кэрэтин кэккэлэтиэхпин олус уһаан-кэҥээн хаалыыһыбын. Аныгы кэлиигэ көрсүөххэ диэри диэххэ, хомойумаҥ, хоргутумаҥ дуу. Барыгытын саас-сааһынан анааран санаабын ситэриэхпэр диэри, хоннохпор хорҕотон, түүлээх холбукам түгэҕэр бүк анньан кэбистэҕим буоллун.

Үрүҥ Аар Айыы тойон алгыһынан орто туруу дойдуну анааран арыйарга күүс ылан ананан кэлбит Борис Федорович Неустроев-Мандар Уус уонна кини олоҕун аргыһа, хотун доҕоро, көмүс чыычааҕа Федора Борисовна алаһа дьиэлэригэр, истиҥ далбардарыгар мааныланарга кыах биэрбит эрэллээх доҕотторбутугар махталбытын анаан туран, ытык киһибитигэр Мандар Ууска ааттаан-суоллаан ыҥырыллан тиийбиппитин сатыырбынан сааһылаан көрүүм.
Мандар Ууһу мин маҥнайгы көрүүм буолбатах, өссө 90-с сылларга  култуура киэҥ аартыгар кынаттаан көтүппүт учууталым, дириҥ билиилээх, сүдү киэҥ куйаар көрүүлээх бөлүһүөк, учуонай Ксенофонт Дмитриевич Уткин-Нүһүлгэн алаһа дьиэтигэр хонук хонон олорон, икки үтүө киһи хоммут уостарын хоҥнорон, өрөөбүт уостарын өһүлбүт кэпсээннэрин, кэрэ дорҕооннорун чуо истибит дьоллоохпун. Оччолорго Ксенофонт Дмитриевич өтө көрүүтүнэн Мандар барахсан инникилээх, кэскиллээх үлэһит үтүөтэ , уус улуута буоларын таба таайан билиһиннэрэригэр улаханнык манньыйан туран илии тутуһуннарбыта. Онно аҕыйах кэмҥэ айахпын атан кэпсэтиигэ кыттыспыттаахпын. Хата Мандар доҕорун кытары көрсүспүт ол түгэнин (миигин илэ диэбэппин) өйдөөн-санаан, арыт хараастан, арыт үөрэн мичилийэн санаан-ахтан ааста. «Силиппиэним холоонноох доҕоруттан, мааны Далбар Хотунуттан түүн уһуктан кэлэн, сарсыардааҥҥа диэри кэпсэтэн дьарыллааччыбыт, Марфа Александровна сарсыарда туран: «Эмиэ утуйбатылар, бүгүн хайдах сылдьаҕыт?» — диэн мөҕүттээччи » , — диэн  сылаанньыйан күлэ-үөрэ аҕынна. «Силиппиэним хаста да манна кэлэн баарта. Биирдэ тыаҕа тахсыбыппар кэлэн кураанаҕы кууспута, хантан билиэмий, оччолорго сибээс суох уонна мин тыаны батар сырыыбын оччолорго сиппэттэр буоллаҕа», — диэн мичийэ ааспыты ахтар.

Сайыҥҥы киэһэ дьоллоох Дьокуускай туонатыгар саха тыйаатырын иннигэр үлэ бүтүүтэ көрсө түһэн, хойукка диэри сэһэргэһэн кэлии-барыы уостуута нэһиилэ арахсыбытын туһунан Ксенофонт Дмитриевиһы үтүө , сырдык санаанан ахтылҕанын аһарынна.

Аан маҥнай былыр 700 сүөһүлээх Дайыла Күөгүлэп туос ураһатын миэстэтин көрөөрү 60-с сылларга, онтон кэлин иккистээн Мэҥэдьэк сиригэр Хатыыга сырыытын уһуннук-киэҥник кэпсээн долгуйа ахтан санаата көнньүөрдэ.

Кэлиэхпититтэн барыахпытыгар диэри хатыылары ыйытан, ол уруккуну өйдүүрэ бэрдинэн Тамара Григорьевна биһиккини сөхтөрдө. Кыахтааҕа буоллун, » өссө да баран, саатар, биир харахпынан көрөн ылларбыан» диэн сүрэҕи нүөлүттэ. Дьиэлээхтэр «өссө кэлэҥҥит, алтыһан аастаргыт» диэн этэн долгуттулар. Мин да ситэри кэпсэппэтэх, хантан кини Хатыыны билбитин, олох эдэр сааһыттан барыан баҕатын ыйыппатах хом санаалаах курдукпун. Оҕо сылдьан тиит үрдүгэр өрө дьирикинэйэн тахсар тигиилээхтэрдии оонньуулааҕын, сатыы айаннарыгар көрбүтүн-истибитин кэпсиирэ, айылҕаҕа эйэнэн, истиҥник сыһыаннаһан сырыттахха, адьырҕа кыыл- сүөл да тыытыспатын, Ийэ сир махталлааҕын, арчылыырын сэһэргиирин истэр олус интэриэһинэй. Эргичийэн ирэ-тоҥо турар Ийэ сирин эгэлгэ көстүүтүн, эҥинэ өҥүн-дьүһүнүн илэ көрбүт үтүө киһи Мандар Уус — саха дьонун барыбыт киэн туттуубут. Сарсыарда туран үөрбүттэриэн, Федоратынаан, «Доо» дэһэр доҕорунаан: «Наһаа да үчүгэйдик утуйдубут, наһаа сынньанан турдубут», — дэстилэр. Борис Федорович сып-сап таҥнаат, таһырдьаны билэн-көрөн күнүн уотуттан астынан, дуоһуйан киирбититтэн аараттан биһиги «хата сылаппатах эбиппит» диэн үөрдүбүт.

Сарсыарда эрдэ Туймаада эбэ Хотуҥҥа аттанар түгэн үүнэн, үтүө аргыстарбыт кэлэн кэпсэтиһэн, саҥа толкуйдарын тобулан, илии тутуһан, Мандар Сөдүөрэтинээн алгыһынан атаараннар, улуу киһи уораҕайыттан уунан тиийбэт уйгулаах буоларга тускуланан айаҥҥа хоҥуннубут. Мандар Уус: «Киһи киһиэхэ махтанары сатыахтаах, киһи киһинэн үчүгэй буолар. Уолаттарым эһиги, кыһамньылаах үлэһиккит Надежда Петровна уонна кини кэргэнэ Иннокентий Михайлович Андросов баар буолаҥҥыт, үлэм, эрэйим тиллэн киһи буолан килбэйдим. «Айардарым», Август Баһылайабыс, уолбут Валерий Луукапсап үгүс үлэбэр күн сирин көрдөрбүт эһиги бааргыт. Махталым муҥура суох, өссө да үлэлиэхпит, бу да аҥаар көрөрдөннөрбүн , биир илиилэннэрбин да толкуйбун дьүһүйэ олоробун, ол туоһута бу! » — диэн, сүүрүүк оҕуһун уруһуйун көрдөрөн, миигинньик көнө да сурааһыны сөпкө тарпат киһиэхэ сөҕүмэр сөҕүүнү эрэ дууһабар сахта.
Куоракка сүргэбит көтөҕүллэн кэлэн, киэһэтин Ньурба, Сунтаар оҕолоро алаһа дьиэни тэринэр үөрүүлэрин үллэстэр, алгыһынан арчылыыр урууларыгар кыттаммыт, күммүт бэрт дьоһуннук түмүктэннэ.

Дьэ,  доҕоттоор, суруйарга, ахтарга баһаам да,  туох барыта түмүктээх, бүтэр уһуктаах, онон кылгас бэлиэтээһиммин туомтуу баайабын.

Розалия ТИХОНОВА, СӨ социальнай эйгэтин туйгуна, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ Аар Дархан этээччитэ, Ньурба улууһун бочуоттаах олохтооҕо, Ньурба улууһун култууратын салайааччыта