“Зумердар” уонна “альфалар”

Элбэх кыбартыыралаах саҥа дьиэлэр тутуллан дьэндэспит кыбаарталларыгар, хас дьиэ аайы тиэргэнигэр оҕо былаһаакката баар. Онно кыра оҕолоох дьон да, обургу оҕолор да мусталлар.

Биир дьиэ былаһааккатыгар кыра оҕолорго аналлаах тэриллэр аҕыйахтарынан быһыылаах, обургу оҕолор мустар буолбуттара ыраатта. Бэсиэдкэ анныгар остуолга олорон, утах иһэллэр, аһыыллар, кэпсэтэллэр-алтыһаллар. Аттынааҕы спортивнай былаһааккаҕа мээчиктииллэр.

Киһи хараҕар быраҕыллара — оҕолор кэннилэриттэн элбэх бөх хаалбыт буолар. Астарын суута, бытыылкалар, араас бөх-сах хаалар. Дьиктитэ диэн, чугас турар бөҕү быраҕар иһиттэргэ наадыйбаттар, онно илдьэн бырахпаттар.

Ол бөх биир-икки күн сытар. Бөх бөҕү тардар дииллэринии, эбиллэн иһэргэ дылы. Ол кэнниттэн олбуору харбааччы үлэһит кэлэн хомуйар.

Аны спортивнай былаһааккаҕа сүгүн оонньуохтара дуо? Сымнаҕас бүрүөһүнүн хастаан ылан, алдьатан кэбиһэллэр. Ол алдьаммытын дьиэ олохтоохторо хомунаалынай төлөбүрдэригэр эбэн, харчы төлөөн оҥортороллор. Иккитэ-үстэ алдьаппыттарын кэнниттэн, аттынааҕы камералартан видеону көрдөөн ылан көрбүттэрэ — уончалаах уолаттар кыһаллан-мүһэллэн аҕай былаһаакка бүрүөһүнүн хастыы сылдьаллар эбит.

Манан тугу этээри гынабыный? Оҕолор уопсастыбаннай сир ыраас буоларыгар кыһаллыбаттар, бэйэлэрин кэннилэриттэн бөҕү хаалларбакка, бөх тоҕор иһиккэ быраҕыллыахтаах диэни билбэттэр дуу? Төрүөтэ биир — ол төрөппүт иитиитэ тиийбэтиттэн.

Оскуола оҕолоро оптуобуска саастаах дьоҥҥо миэстэлэрин туран биэрбэттэрин туһунан суруйан турабыт. Ону ааһан, киһи кэлэр-барар суолугар, тротуары бүөлээн турар буолаллар, сэлэллэн, суолу биэрэр охсорго ыксаабаттар. Кинилэр атын дьоҥҥо үчүгэй буоларыгар кыһаллыбаттар, кылаабынайа, бэйэлэригэр эрэ үчүгэй, табыгастаах буоллун. Биирдиилээн эрэ түбэлтэ буоллар, киһи кыһаныа суох этэ, ону баара бу бүтүн көлүөнэ майгытын көрдөрөргө дылы.

Бу тоҕо маннык буолла? Бу биһиги бэйэлээх бэйэбит оҕолорбут, сиэннэрбит, онон кинилэри иитиигэ бэйэбит алҕаспыт, сыыстарыыбыт буолар.

Көлүөнэлэр уратылара

Аҕалар уонна оҕолор сыһыаннарын кыһалҕата былыр-былыргыттан баар. Аҕа көлүөнэ эдэрдэри үксүгэр өйдөөбөт, олоххо уопуттаахпын диэн, саба быраҕан, мөҕөн-этэн барыан баҕарар. Ону эдэр көлүөнэ сөбүлээбэт, төрөппүттэрэ төһө да сэрэттэллэр, олоххо бэйэлэрин алҕастарын син биир оҥороллор, олох уопутун ылаллар.

Оттон билиҥҥи эдэр көлүөнэ — сыыппара эйгэтигэр улааппыт оҕолор. Кинилэр атын соҕустар.

Көлүөнэлэри туспа ааттаан, уратыларын бэлиэтээн, түөрүйэ оҥорбуттара. Ол чэрчитинэн, 2000–2010 сылларга төрөөбүт оҕолору Z‑көлүөнэ — “зумердар” дииллэр. Бу zoom (улаатыннар, чугаһат) диэн тылтан тахсыбыт. Кинилэр төрүөхтэриттэн экраны чугаһаталларын бэркэ билэллэр, сатыыллар. Аан дойду интэриниэтэ, гаджета суох хайдах этэй диэн билбэттэр. Интэриниэттэн кинилэр тугу барытын булаллар — рефераттан саҕалаан, доҕоттору, олох аргыһын, үлэни, аралдьыйыыны. Интэриниэт нөҥүө аан дойдуну арыйаллар уонна бэйэлэрин көрдөрөллөр. Дэлэҕэ да, “улааттахпына, блогер буолуоҕум” диэхтэрэ дуо?

“Зумердар”

“Зумердар” информацияны олох атыннык ылаллар. Элбэх информацияны төбөлөрүгэр туппаттар, тоҕо диэтэр, наадыйбыт информацияларын бэрт түргэнник булаллар. Кинилэр элбэх кинигэни аахпаттар. Ол оннугар элбэх кылгас видеолары көрөллөр — онтон мэйиилэрин үлэтэ эмиэ уларыйар эбит.

Кылгас видеону көрө үөрэммит киһи уһун видеону, халыҥ кинигэни кыайан көрбөт, аахпат буолан хаалар. Мэйии чаҕылхай, уларыйа турар, кылгас, “ыстаан бэриллибит” информацияҕа үөрэнэн хаалар.

Урут информацияны ыларга дьону аудиал, визуал уонна кинестетик диэн араараллара — көрөн, истэн уонна тутан-хабан билэр диэн. Z‑көлүөнэҕэ диджиталлар диэннэр баар буоллулар, кинилэр электроннай эрэ көрүҥүнэн информацияны ылаллар.

“Зумердар” айар куттаахтар, креативнайдар, тугу соруйалларын буолбакка, бэйэлэрэ эрэ сөбүлүүллэрин оҥороллор. Онон бэйэлэрин өрө туталлар, атын дьону санаабаттар, кэлэктиип диэҥҥэ тардыспаттар.

Кэнники кэмҥэ үлэни биэрээччилэр “зумердарга” кыһалҕаны көрүстүлэр: ыччаттар кыратык мөҕүлүннүлэр, тугу эрэ сөбүлээбэтилэр да, уурайан баран хаалаллар. Сүрүннээн тэйиччиттэн үлэлиири эбэтэр көҥүл сылдьары (фриланс) сөбүлүүллэр. Бэйэлэрин өр кэмҥэ көрдөнөллөр, хас да үөрэххэ үөрэниэхтэрин сөп.

“Альфа”-көлүөнэ

2011 сылтан ыла төрүөхтэри “альфа”-көлүөнэ диэн ааттыыллар. Кинилэр төлөпүөнү туппутунан төрөөбүт оҕолор. Төрөппүттэрэ кинилэри улаханнык мөхпөттөр, онон улахан дьону кытта тэҥнээх курдук кэпсэтэллэр.

Кэнники кэмҥэ дьон психологияны, бэйэни сайыннарыыны интэриэһиргиир буолла, оттон оҕону иитиигэ “детоцентризм” диэн көстүү баар буолла. Ол эбэтэр, оҕолоругар туох баар үчүгэйи ылан биэрэллэр, боппоттор-хаайбаттар, кинини олус өрө туталлар. Ол иһин оҕолор туох “барыта мин туспар” буолуохтаах диэн санаалаах улааталлар, бэйэмсэх буолаллар. Улааппыттарын кэннэ бу кэккэ ыарахаттары үөскэтиэн сөп.

Диджитал буоланнар, оҕолор болҕомтолорун хатыыллара, өйгө туталлара, тулуйан олороллоро ыарахан. Кинилэргэ туох барыта дэлэй — оонньуурдара, таҥастара, гаджеттара, муораҕа айан, барыта чэпчэкитик кэлэр курдук. Онон туохха барытыгар интэриэстэрин бэрт түргэнник сүтэрэн кэбиһэллэр. Боростуой малтан астыныы диэн суоҕун кэриэтэ. Маны тэҥэ, кинилэр үчүгэй психологтар, бэл, төрөппүттэрин салайыахтарын сөп.

Чахчыта, билиҥҥи оҕолорго барыта баар — таҥас, иһит сууйар массыыналар, робот-пылесос, кондиционер… Онон таҥастарын илиинэн биирдэ да сууйбатах буолуохтаахтар. Олоххо бэлэмнээх буолалларын туһугар, дьиҥэ, кыраларыттан үлэ, эппиэтинэс диэни билиэхтээхтэр.

Түмүккэ

Бу курдук көлүөнэлэр уратыларын арааран туран, биири өйдүөх тустаахпыт — оҕолорбутун, сиэннэрбитин иитии бэйэбититтэн эрэ тутулуктаах. Оҕолору кытта элбэхтик алтыһан, үчүгэйи-куһаҕаны араарарга, олоххо бэлэмнээх буоларга, ыарахаттары туоруурга, бэйэ суолун солонорго, туһалаах үөрүйэхтэргэ үөрэтиэхтээхпит.

Оҕо төрөппүт эрэ буолбакка, эһээ-эбээ иитиитин эмиэ ылыахтаах, көлүөнэлэр ситимнэрэ быстыа суохтаах. Оҕолору гаджекка, интэриниэккэ сэлээннээбэккэ, элбэхтик кэпсэтэн, алтыһан ииттэхпитинэ-такайдахпытына эрэ, бириэмэтин куоттарыахпыт суоҕа. Оҕо бэрт түргэнник улаатар. Иитээччи интэриниэт буоллаҕына, хайдах киһини иитэн таһаарыа биллибэт.

“Сиэннэри иитиигэ орооспоппун”

Софья Михайловна, биэнсийэлээх:

— Мин сиэннэрим миигиттэн ыраах, куоракка бааллар. Онон кинилэри иитиигэ кыттыспаппын да диэххэ сөп. Кыһыл оҕо эрдэхтэриттэн төлөпүөнү туттаран кэбиһэллэр этэ, мэһэйдээбэтиннэр диэн. Билигин нууччалыы эрэ чубугурууллар. Бэйэм нууччаһыт буоллум, хата. Кийиитим дэриэбинэҕэ ыыталыан баҕарбат. Аны 2-3 саастарыгар диэри памперс кэтэрдэн сылдьаллар, этэ сатаатахха, истибэттэр. Онон оҕону иитиигэ орооспоппун. Улахан дьон, бэйэлэрэ ииттиннэр. Доруобай аһынан аһаатыннар диэн, этинэн, арыынан, балыгынан хааччыйабыт да, сиэннэр ону да сиэбэттэр быһыылаах.

“Төрөппүт оскуолата баара буоллар”

Саргылаана, эдэр ийэ:

— Чахчы, оҕолорбутун наһаа бүөбэйдиибит быһыылаах. Кинилэргэ баҕарбыттара барыта баар. Оттон дьиэ иһинээҕи үлэҕэ үөрэтэ сатыыбын. Кыыс убайын кытта солбуһан, иһит сууйаллар, муоста сотоллор, оонньуурдарын хомуйаллар. Төлөпүөнү көрүүнү чааһынан тутуһа сатаабыппыт да, кэлин хонтуруол мөлтөөтө. Төрөппүттэргэ аналлаах оскуолалар бааллара буоллар, наһаа үчүгэй буолуо этэ.