26 оҕону төрөппүт ытык ийэ

Биһиги эбэбит Илларио­нова Анна Федоровна (1886-1939 сс.) Чурапчы улууһун Хайахсыт нэһилиэгэр саамай элбэх оҕону төрөппүт ийэ буолар. Кини Мэлдьэхситтэн төрүттээх, Сайҕааһын-Сүөдэр Мааркап кыра кыыһа. 20-с үйэ саҕаланыыта Бойуот аҕатын ууһугар Улла алааска Дарыбыанап Охонооҥҥо 15 саастааҕар улахан тапталынан сүктэн кэлэн, урукку ыар сылларга саха дьахталлара барахсаттар айылҕаттан бэриллибит аналларын толорон, инники кэскили тэнитээри, олоҕу салҕаары, элбэх оҕолонон-урууланан олорбуттарын үтүө холобура.

Таптал – бу киһи-аймах айылгыта. Таптал кыыма өспөт, салгыппат, төһөнөн уһуннук ыал буолан олороҕун да, соччонон таптал уота өссө күөдьүйэр, өйдөһүү, өйөнсүү, бэйэ-бэйэни ытыктаһыы, ситэрсэн биэрии эбиллэр.

Тапталы ыга силимнээччи оҕо буолар. Күн сиригэр киһи биирдэ төрүүр, кини олорбут бэлиэ­тэ, олоҕун салҕааччыта төрөппүт оҕото буолар. Элбэх оҕону төрөтөр үрдүк төлкөлөөх, аһыныгас, амарах санаалаах, ханнык да ыарахаттартан толлубат хоһуун санаалаах, ураты тулуурдаах, үгүс түбүктээх дьахтар баар – бу Үрүҥ Күн анныгар Күн Аанньал Киһи! Эдэркээн 15 саастааҕар сүктэн кэлэн, 40-тан тахса сыл холбоһон олорон, Ааныска эбээбит 24-тэ оҕолонон, 26 оҕону төрөппүт эбит. Ол оҕолортон 15 оҕото улаатан, киһи-хара буолан, олох олорбуттар, утумун салҕаабыттар.

«Тулуйа да түспэт буолаҥҥын!»

Эбэбит Аана түргэн-тарҕан, ыраас туттунуулаах, үлэҕэ дьулуурдаах, тулуурдаах, доруобай дьахтар эбитэ үһү. Ол курдук, бэһис оҕотун Микииттэни Охоноонунуун иккиэн от кэбиһэ сылдьан, киэһэ от тэллэҕэр төрөппүт. Онно эһэбит: «Тулуйа да түспэт буолаҥҥын, ити от ситэ түстэммэккэ хаалла», – диэбитэ уос номоҕо, кэпсэл буолан хаалбыт.

Манна даҕатан ахтан ааһыахха наада: эдэр ыал олохторун саҕаланыытыгар эһэбит Охоноон хаҥас илиитин сааҕа дэҥнээн, моһуогурбуттар эбит, онон бэйэтэ да ыарахан олох өссө ыараабыт кэмнэрин таптал, саҥа төрөөбүт оҕолор күн сирин көрүүлэрэ, истиҥ сыһыан кыайбыт!

Ааналаах Охоноон төрөппүт уолаттарыттан 7 ини-бии Илларионовтар – Улахан Миитэрэй, Улахан Бүөтүр, Улахан Ньукулай, Кыра Миитэрэй, Улахан Уйбаан, Улахан Дьөгүөр, Кыра Дьөгүөр Аҕа дойдуну көмүскээн, 1941-1945 сылларга сэриигэ сылдьыбыттара биллэр. Көмүстээх Алдаҥҥа 1930-с сылларга саха бастыҥ ыччаттара бастакынан баран, көмүс хостооһунугар үлэлээбиттэр истэригэр Аана улахан уола, ол “ыксаллаах” Микииттэ 1932-33 сылларга баран забойщиктаабыт, онтон Ааллаах Үүн суолун оҥорууга сылдьыбыт, Чурапчы нэһилиэктэрин хоту көһөрүүгэ баран, дьонун-сэргэтин тыыннаах эргиллэн кэлиилэригэр элбэх сыратын биэрбит.

Сэриигэ сылдьыбатах атын уолаттара – Кыра Бүөтүр, Кыра Ньукулай, Кыра  Уйбаан бары талбыт курдук эдэр саастарыттан удьуору утумнаан, баай-хара тыа бастыҥ булчуттара, кыайыгас-хотугас үлэһит дьон буолан, ааттара оройуоҥҥа элбэхтик ааттанара, көһөрүү сылларыгар бэйэни харыстаммакка, ыарахан үлэҕэ сылдьыбыттара.

Эбэбит аах кыыһынан да тутахсыйбатах ыал эбиттэр, үс бастакы кыргыттара эдэр саастарыгар кэргэн тахсыталаабыттар, саамай кэнники оҕолоро, тумулук кыыстара Кыскыллаайа элбэх оҕолонон, дойдутугар олохсу­йан, ийэтин курдук дьулуурдаах үлэһит, күүстээх илиилээх ыанньыксыт, ыраас, түргэн туттунуулаах, минньигэс килиэптээх биэкэр буолан, нэһилиэгэр биллэрэ.

Бу курдук киэн туттан, астынан ахтабыт, биһиги үлэнэн иитиллэн олорбут, күүстээх санаалаах, булгуруйбат тулуурдаах өбүгэ дьоммут хайдахтаах үтүө холобур буолан, оҕону үлэнэн иитэллэрин! Маннык элбэх ыччаттардаах эбэбит Аана 1937 сыл саҥатыгар Сталин Конституциятыгар махтанан, «Социализм суола» хаһыакка тахсыбыт олоҕун туһунан кэпсээ­ниттэн урукку ыарахан кэмнэргэ саха элбэх оҕолоох ийэлэрэ хайдах олорбуттара, үлэлээбиттэрэ-хамсаабыттара илэ көстөр курдук диэн, уларыппакка биэрэбин.

«Мин үөрүүм уонна дьолум»

Улуу Сталин илиитинэн суруллубут ССРС норуоттарын барыларын биһирэтэр, үөрдэр-көтүтэр саҥа Конституцияны оҕобор аахтаран иһиттим. Дьоһун Конституцияны оҕом ааҕан уонна кэпсээн биэрэрин, сүрэхтэн үөрэн туран биһирээтим.

Үөрүүбүн кытта тэҥҥэ саныы биэрдим, урукку хаалынньаҥ олох эрэйин – дьахтар эр киһини кытта тэҥ бырааба суоҕун. Элбэх оҕолоох дьахтар куруук эрэйдэнэрин, сордонорун. Биһи икки ынахтаах, биир тамыйах­таах ­этибит, онтукабытын кыайан сыл таһаарбакка, биир ынахпытын долборукка тоҥорон өлөрбүппүт. Онно баайдар улаханнык истэригэр үөрэллэрэ.

Киһим үс буут бурдукка Киппирийээнэп кулаахха кыһыны быһа үлэлээн сордоноро, ол манньатыгар үөҕүллэрэ-мөҕүллэрэ. 1908 сыллаахха дууһа баһыгар бурдугу түҥэтии буолбута. Онно Хадаар нэһилиэгин кинээһэ Кирилэ Силиикэп матаран кээс­питигэр, олус абатыйбытым. Оҕолорбун ол-бу диэн араас­таан мөҕөллөрө, үөҕэллэрэ, онно аахсар кыах суох буолан, таах хаалан иһэрэ.

Киһим бэйэтэ булчут идэлээх, онон инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан, оҕолорбутун үөрэнэн-­хааһынан аһатан, нэк куобах таҥаска суулаан, дьон оҥордубут. Сэбиэскэй былаас буолбутун кэннэ, бэйэбит көҥүлбүтүн тутан сүөһүлэнэн-астанан барбыппыт. 1928 сыллаахха сир түҥэтигэ буолбута, онно оҕолорбор дууһа быһыытынан сир ылбытым, онтон ордук үөрбүтүм сүоҕа, өссө билбитим көҥүл дьоллоох олоҕу.

Билигин 48 саастаахпын, 24-тэ оҕоломмутум, онтон 18 оҕолоохпун, 7-тэ оскуолаҕа үөрэнэллэр. Урукку бириэмэҕэ оҕолорбун кыайан ииппэккэ, аймахтарбар биэртэлээбитим. Окусуорускай буун тэриллэн, онно төрүүбүн, хаста да сырдык дууһабын өрүһүйдүлэр, онон махтанабын үөрэххэ, үөрэх күүстээҕин онно билбитим. Билигин оҕолорбун үөрэттэрэр санаа баар.

ССРС Совнаркомун уураа­ҕынан, элбэх оҕолоохторго судаа­рыстыбаннай көмөнү оҥороллорун олус махтанабын, мин Чурапчы оройуонун ситэриилээх комитетыттан 2000 солк. судаарыстыбаннай босуобуйа ыллым. Бу ылбыт хаччыбын оҕолорбун үөрэттэрэрбэр, кинилэри култуурунай туттунууларыгар тут­туом уонна култуурунайдык олорор тэриэбэни булунуом дии саныыбын. Мин махтанабын дьоллоох саҥа конституусыйаны олохтоо­бут улуу муударай Сталиҥҥа».

Улахан Ийэҕэ махтал!

Эбэбит кэпсээнин ситэрэн биэрдэххэ, Мэҥэ Хаҥалас Өлөчө­йүттэн, Чурапчы Хайахсытыттан, Дириҥтэн, Мэлдьэхситтэн, Хадаартан, Амматтан силистэнэн Платонов, Илларионов, Кузьмин, Шестаков, Кондратьев, Монастырев аймахтар ууһаан-тэнийэн олоробут. Тапталлаах эбэбит баҕатын толорон, биһиги – кини сиэннэрэ, араас үөрэхтэргэ үөрэнэн, үлэһит буолан, элбэх сирдэринэн тарҕанан, бэйэбит ийэ, аҕа буолан, оҕолонон, сиэннэнэн, сибээспитин быспакка, өбүгэ утумун сал­ҕаан, айа-тута сылдьарбытыгар ис сүрэхтэн махталбытын аныыбыт Улахан Ийэҕэ – эбэбитигэр Анна Федоровнаҕа!

Күндү эбэбит көмүс уҥуоҕа хараллан сытар сиригэр, төрүт алааспытыгар Уллаҕа бу кэлин сылларга бултуурга, түмсэргэ аналлаах кыракый балаҕан сөргүтүллүбүтэ. Улуу Кыайыы өрөгөйдөөх 75 сылыгар өбүгэлэрбитигэр сүгүрүйэ махтанан, кыракый мусуой курдук тэрийэн, ол балаҕаҥҥа аймахтар түмсэн ааспыппыт.

Ааспыт 2022 сыл Саха сиригэр Ийэ сылынан биллэриллибитэ, эбэбит барахсан төрөөбүт нэһилиэгэр Мэлдьэхсигэ ыытыллыбыт үбүлүөйдээх ыһыахха дьахталлар халадаайдаах сүүрүүлэригэр эбэбит аатынан бириис туруоран астынныбыт.  Эбэбит тыыннааҕар төрөөбүт сиэннэрэ: билигин Платонова Февронья Федоровна 87 саастаах, Илларионов Спиридон Петрович 83 саастаах уонна да атыттар ааттарыттан суруйдум.

Олох салҕанар, сайдар!

Хаартыскаҕа: Эбит Анна Федоровна, эһэбит Афанасий Михайлович Илларионовтар. Уруһуйтан түһэриллибит хаартыска.

Ирина Антонова, 

Нам олохтооҕо,

70 саастаах.