Аҕыйах оҕолоох оскуолалар кыһалҕалара, дьылҕалара

Арктика улуустарын сайдыытыгар араас хайысхалаах бырагыраамалар баалларын, онно элбэх үп-харчы көрүллэрин кэпсииллэр. Ол эрээри, билиҥҥитэ көнөр чинчитэ биллибэт, тупсуу, сайдыы туһунан этэр өссө да ыраах быһыылаах.

Билигин төһө да Дьокуускайга олордорбун, хоту төрөөбүт, үлэлээбит уонна сылы көтүппэккэ кэриэ­тэ ыытыллар араас таһым­наах быыбардарга мэлдьи көхтөөхтүк кыттар буоламмын, Халыма өрүс сүнньүгэр сытар үс, Индигиргэ түөрт, Дьааҥыга үс улуус олохторун-дьаһахтарын, үлэлэрин-хам­настарын, билиҥҥи уопсай туруктарын балай эрэ билэбин. Чопчу хоту үөрэхтээһин боппуруоһугар, ону да төрөөбүт Абыйым холобуругар бэйэм санаабын суру­йарга  быһаарынным.

Күн бүгүн Абый улууһун биэс нэһилиэгэр биэс орто оскуола баар. Абый нэһилиэгин орто оскуолатыгар 63, Муҥурдаах нэһи­лиэгин орто оскуолатыгар 37, Майыарга 63, Ураһалаахха 52, Уолбут орто ос­­куолатыгар 22 оҕо үөрэнэр. Билигин 37 оҕо үөрэнэр төрөөбүт нэһилиэкпэр Муҥурдаахха сэбиэс­кэй кэмҥэ 127 олох­тоох оҕо үөрэнэрэ. Билэр дьоммуттан, үөһээ дьааҥылартан, сураспыппар, кинилэргэ эмиэ оннугун, оттон Аллайыахаҕа балаһыанньа өссө мөлтөҕүн кэпсээтилэр. Буолумуна, хоту нэһилиэнньэ аҕыйааһына күүскэ салҕанан бара турар. Тыа сиригэр хоту ыал буолуу, оҕо төрөөһүнэ биллэрдик аҕыйаата, нэһи­лиэк тас өттүттэн кэлэн олохсу­йуу суоҕун кэриэтэ, үлэ миэс­тэтэ суох, олохтоох нэһилиэнньэ улуус киинигэр, улуус тас өттүгэр көһүүтэ элбээн иһэр. Дьэ уонна уһуйааннарга, оскуолаларга оҕо, үөрэнээччи хайдах эбиллиэҕэй?

Нэһилиэктэр оскуолаларыгар оҕо аҕыйаабытыгар сигэнэн үөрэхтээһин боппуруоһугар араас санааны этии элбээтэ. Үгүстэр үөрэнээччи аҕыйаа­бытын оскуолаларга үөрэтэр-­иитэр үлэ хаачыстыбата мөлтөөбүтүн, сүрүн биридимиэт­тэргэ (математикаҕа, физикаҕа, омук тылыгар…) учууталлар суохтарын бэлиэтииллэр. Кистэл буол­батах, сорох төрөппүттэр оҕолорун киин сирдэргэ ыытан үөрэттэрэргэ күһэллэллэр. Төрөппүттэр оҕолоругар хаачыстыбалаах үөрэҕи биэрэргэ дьулуһаллара өйдөнөр, ону өссө биһириэххэ эрэ сөп.

Кырдьык, аҕыйах үөрэнээччилээх кылаастарга, оскуолаларга иитэр үлэҕэ маассабай, араас өрүттээх тэрээһиннэри ыытарга, үчүгэй түмүгү ситиһэргэ учууталлар биллэр ыарахаттары көрсөллөр. Оттон аҕыйах үөрэнээччилээх кы­­лаастарга үөрэх хаачыстыбатын туһунан туспа тутан этэр наада дии саныыбын.

Аҕыйах үөрэнээччилээх оскуо­лаларга бары бириди­миэттэргэ учууталлар баар, оскуолалар аныгы ирдэбилгэ эппиэттэһэр хааччыллыы­лаах буоллахтарына, манна үөрэх хаачыстыбатын туһунан араас санааны этиэххэ сөп.

Бары кэмнэргэ араас дойдуларга, ол иһигэр Арассыыйаҕа, Саха сиригэр эмиэ оҕону дьиэ­ҕэ үөрэтии баара, билигин даҕаны Японияҕа ол киэҥник туттулларын, тарҕаммытын суруйаллар. Дьиэҕэ үөрэммит оҕолор олус хаачыстыба­лаах үөрэҕи, киэҥ билиини ылаллар, хастыы да омук тылын баһылыыллар. Мин билигин кылаас­ка 1-2 оҕону үөрэтиини дьиэ­ҕэ үөрэ­тиигэ тэҥниибин. Сахалыы толкуйдаатахпына, 1-2 үөрэнээччини бүөмнээн, чопчу, кичэйэн үөрэттэххэ, үчүгэй хаачыстыбалаах үөрэҕи ситиһиэххэ сөп дии саныыбын. Бу түгэҥҥэ үөрэх хаачыстыбата учууталтан улахан тутулук­таах. Ол иһин саҥа кэм учууталлара талан ылбыт идэлэригэр бэриниилээх, үлэлэригэр дьулуур­даах, дьаныардаах буолалларыгар баҕарабын.

Билигин сорох “өйдөөхтөр” күннээҕи экэнэмии­чэскэй ааҕыыга олоҕуран, тыа оскуолаларыгар оҕо аҕы­йаҕар сигэнэн, кылаастары сарбы­йарга, аһара баран, ос­­куолалары сабарга этиилэрин төрдүттэн сыыһанан ааҕабын, атын суолу-­ииһи көрдүөххэ, оскуо­ла баар буолан тыа сирэ тыын­наах. Оскуола сабыллыа – нэһилиэк үгүс Арассыыйа киин сирдэригэр курдук бэрт сотору быраҕыллыбыт дэриэбинэҕэ кубулуйуоҕа.

Нэһилиэк инники дьылҕатын быһаарар боппуруос учуутал үлэтиттэн улахан тутулук­тааҕын өссө төгүл кичэйэн бэлиэтиибин. Былырыын, 2023 сыл Педагог уонна уһуйааччы сылынан биллэриллибитэ үтүө түмүктэри биэрбитэ.

Сэбиэскэй кэмҥэ тыа сирин оскуолатыгар үөрэммит буоламмын, оччотооҕу учууталларым түмүллүбүт биһирэмнээх уобарастарын хоһуйан хо­­һоон суруйбутум. Онно суруйбут санаабын ситэрэн, түмүкпэр балай эрэ мөккүөрдээх боппуруоска тус санаабын этэбин. Билигин үөрэхтээһин эйгэтин бары үлэһиттэрин хамнастарын үрдэтиигэ, олорор, үлэлиир усулуобуйаларын тупсарыыга туһуламмыт араас дьаһаллар, бырагыраамалар ылыллалларын сөптөөҕүнэн ааҕабын. Хоту үлэлии барар үлэһиттэргэ эбии анал дьаһаллар, төлөбүрдэр көрүллэллэрэ эмиэ олус наада­лаах. Ити, этэргэ дылы, мэтээл биир көстүүлээх өттө. Ону сэргэ, учуутал үлэтин хаачыстыбатын үрдэтэргэ бары дьаһаллары, тэрээһиннэри сэргэ кинилэргэ үлэни тупсарарга туһаайыллыбыт бэрэбиэр­кэлэри, ирдэбили уонна хонтуруолу күүһүрдэргэ баҕа санаабын этэбин. Баҕар, кырдьаҕас киһи уруккулуу толкуйдуурум, сыаналыырым буолуо, ирдэбил уонна хонту­руол хайа баҕарар эйгэҕэ үлэни тупсарыыга туһаайыллалларын үөрэхтээһин бары үлэһиттэрэ уонна салайааччылара сөпкө өйдүөхтээхтэр, ылыныахтаахтар.

Суруйуубун нуучча улуу бэйиэтэ Н.А. Некрасов учууталга туһаайбыт “… сейте разумное, доброе, вечное” тылларынан түмүктүүбүн. Солоҕой тылбаас кэриэтэ нууччалыы суруллубута быдан өйдөнүмтүө буолуо диэн санаанан салайтарбыппын сөпкө өйдүүргүтүгэр көрдөһөбүн.

Николай РЕБРОВ,

суруналыыс.