Арассыыйа: сыл бэлиэ түгэннэрэ (иккис чааһа)

Бу суруйуу бастакы чааһын манан киирэн ааҕыҥ. 

РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин быйыл олунньу 24 күнүгэр тас дойдуга анал байыаннай эпэрээссийэни ыытарга диэн иһитиннэриэҕиттэн, Евросойуус, Америка Холбоһуктаах Штаттара 2014 сылтан Арассыыйаны утары киллэрбит хааччахтарыгар өссө эбии миэрэлэри ылынан барбыттара. Олунньуттан саҕалаан барыта тоҕуста төхтүрүйэн араас ха­­бааннаах хааччаҕы киллэрдилэр. Ол иһигэр үп-харчы, баан үлэтигэр, экэниэмикэ, бырамыысыланнас, тырааныспар, наука, үөрэх, култуура, успуорт эйгэлэригэр. Арассыыйа манна тугунан хардарбытай?

Кулун тутардааҕы ыйаахтар

Владимир Путин арҕааҥҥы дойдуларга хоруй быһыытынан олунньу бүтүүтүттэн эмиэ хас да ыйаах таһаарбыта. Олунньу 28 күнүгэр “АХШ уонна киниэхэ холбоспут дойдулар киллэрбит хааччахтарыгар туһуламмыт экэниэмикэ анал миэрэлэрэ” диэн ааттаан бастакы ыйааҕын таһаарбыта. Бу ыйаахха, бастатан туран, үп-харчы боппуруоһа көрүллүбүтэ. Ол иһигэр Арассыыйа тас дойдулар валюталарынан кирэ­дьиит биэриитин, тас дойдулар бааннарыгар харчыны түһэриини тохтоппута, ону таһынан, валютанан эргинээччилэр барыстарыттан
80 % атыылыылларыгар модьуйбута. Кулун тутар 1 күнүгэр бу ыйаах­ха тас дойдуларга 10 тыһыынча дуоллартан элбэх харчыны илдьэ тахсыбат буолуу эбиллибитэ. Кулун тутар 5 күнүттэн Арассыыйаҕа хааччаҕы киллэрбит судаарыстыбаларга солкуобайынан төлөһүүнү киирбитэ. Ол иһигэр судаарыстыбаннай уонна хампаанньалар иэстэрин төлөһүү эмиэ солкуоба­йынан барыахтааҕа. Муус устарга лизиҥҥэ баар сөмөлүөттэри эмиэ солкуобайынан төлөһүү саҕаламмыта.

Кулун тутар 9 күнүгэр Арассыыйаттан уонна тас дойдулартан сорох табаары, бородууксуйаны, сырьену таһаарыы, киллэрии тохтотуллубута. Ол иһигэр маһы, тыа хаһаайыстыбатыгар туттуллар уоҕурдууну, химическэй бырамыысыланнаска туһаныллар сырьену, туораахтаах бурдугу, кукурузаны таһаарыы. Кулун тутар 18 күнүгэр тас дойду харчытынан төлөһүүгэ эмиэ хааччахтар киирбиттэрэ. Оттон кулун тутар 31 күнүгэр Владимир Путин ыйааҕынан гааһы солкуобайынан атыылаһыы систиэмэтэ олохтоммута.

Бу кулун тутардааҕы ыйаахтар арҕааҥҥы дойдуларга сэрэтии быһыытынан олохтоммуттара. Төһө да тас дойдулар Арассыыйаҕа киирбит хааччахтартан биһиги оҕустарбаппыт диэтэллэр, аҥаардас бу кулун тутардааҕы ыйаахтартан экэ­ниэмикэлэрэ биллэ тутахсыйбыта. Холобур, Арассыыйаттан маһы, чуолаан хатыҥы, таска таһаарыы кыч­чаан, бу эйгэ 1,4 мөлү­йүөн туонна целлюлозаны сүтэрбитэ. Ол түмүгэр кумааҕыны оҥорон таһаарыы сыаната үрдээбитэ. Арассыыйа сөмөлүөттэригэр хааччах киллэрэннэр, биһиги дойдубут эмиэ бэйэтин сиринэн-уотунан тас дойдулар көтөр ааллара ааспатын модьуйбута. Онон атын дойдулар Арассыыйаны тумна ааһар буоланнар, көтөр бириэмэлэрэ уһаан, улахан хампаанньалар эбии ороскуоту көрсүбүттэрэ, ону таһынан сорохтор ыраах көтөллөрүн кыччаппыттара. Холобур, Хельсинки куораттан Токиоҕа көтүү биэс чаас уһаабыт. “SAS Group” авиахам­паанньа тас дойдуларга көтүүтүн 48 % кыччаппыт. Хайа уонна, гааска, ньиэпкэ киирбит хааччахтар, босхону үрдүнэн эрэ туһана олорбут дойдуларга уйаларыгар уу киллэрбитэ чахчы.

Экэниэмикэни бөҕөргөтүү

Биһиги дойдубутугар да ыгыы-түүрүү сыанан аҕаабатаҕа биллэр. Кулун тутарга тас дойдулар баан систиэмэтигэр улахан араллааны таһаарбыттара да, Арассыыйа баанын систиэмэтэ чиҥ буолан биэрбитэ. Иккиһинэн, аска-үөлгэ, та­­баарга кырыымчыгы үөскэтэ сатаабыттара, билигин чөлүгэр түһэн, дьон-сэргэ айманара суох. Кулун тутартан саҕалаан Арассыыйа бырабыыталыстыбата дойду экэниэмикэтин чөл туруктаах хаалларыыга күүскэ үлэлэспитэ үтүө түмүктэрдээҕэ билигин кэлэн көһүннэ.

Ол курдук, кулун тутар 10 күнүгэр Владимир Путин бырабыыталыстыбаны кытары мунньахтыырыгар судаарыстыба социальнай эйгэҕэ ылыммыт эбэһээтэлистибэтин барытын толоруохтаах, биэнсийэни, хамнаһы, социальнай төлөбүрдэри кэмигэр төлүөхтээх, ылыммыт бырайыактарын тиһэҕэр диэри тиэрдиэхтээх диэн турар. Уонна, саамай сүрүнэ, дьон дохуоттаах буолуутугар, үлэнэн хааччыллыыга сүрүн болҕомто ууруллуохтаах диэн эппитэ.

– Билигин биһиги бүддьүөппүтүгэр саамай сүрүнэ социальнай эйгэҕэ болҕомто уурарбыт ирдэниллэр. Дьон дохуоттаах, дьарык­таах буолуута бастакы күөҥҥэ тутуллуохтаах, – диэн бэлиэтээбитэ Владимир Владимирович.

Уонна кулун тутартан саҕа­лаан салааларынан улахан мунньахтары ыытан, экэниэмикэ хас биирдии эйгэтигэр туһааннаах сокуоннары, ыйаахтары таһаарбыта. Биир бастакынан кулун тутар 16 күнүгэр “Арассыыйа нэһилиэнньэтин харыс­тааһын уонна социаль­най-экэнэмиичэскэй чөл буолуу” диэн ыйаахха илии баттаабыта. Манна аадырыстаах көмө оҥоһуллуута, социальнай өҥөлөрү өйөөһүн, тэрилтэлэр туруктаах буолуулара, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатынан, бастакы уочарат туттуллар табаардарынан хааччыллыы, о.д.а. киирбиттэрэ.

Владимир Путин эрэгийиэннэр салалталарыгар улахан эп­­пиэтинэһи сүктэрбитэ. Миэстэтигэр сыана үрдээбэтин хонтуруоллуурга, аһынан-үөлүнэн, наадалаах табаарынан хааччыллыыга, тэрилтэлэр бары мэһэйэ суох үлэлиир усулуобуйаларын тэрийиигэ эрэгийиэн салайааччылара туспа соруктары ылбыттара. Бу үлэни, биир өттүнэн, эспиэртэр хамаанданы бэрэбиэркэлээһин курдук көрөллөр. Балаҕан ыйдааҕы губернатордар быыбардара да ону туоһулуур. 14 эрэгийиэҥҥэ быыбар буолбутуттан губернатордыы олорор салайааччылар уонна быстах кэмҥэ салайааччы эбээһинэһин толорооччулар талыллыбыттара.