Арассыыйа үрдүнэн саамай элбэх кыттааччылаах

Бу күннэргэ В.П. Ларионов аатынан “Инникигэ хардыы” билим-быраактыка кэмпириэнсийэтэ буолан ааста. Оскуола таһымыгар өрөспүүбүлүкэ уонунан тыһыынча үөрэнээччитэ кыттар. Онон Арассыыйаҕа кыттааччытын ахсаанынан ханыыта суох тэрээһин диэн бэлиэтииллэрэ оруннаах.

“Арассыыйа лиидэрдэрэ үүнэр былаһааккалара”

Быйылгы үлэлэри бэйэ­тинэн көрө тиийбит, кэмпириэн­сийэ аһыллыытыгар кыттыбыт Ил Дархан Айсен Николаев: “Бу кэмпириэнсийэ – билим чинчи­йиитин көннөрү былаһаакката эрэ буолбатах. Бу – Саха сирин уонна Арассыыйа билимин, технологиятын инники лиидэрдэрэ үүнэр-сайдар миэс­тэлэрэ. Кэмпириэнсийэ 29 сыл устата өрөспүүбүлүкэ бастыҥ үөрэнээччилэрин түмэр. СӨ бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев өйөбүлүнэн кэмпириэнсийэ саҥа технологиялары, быра­йыактары тэрийиигэ суолта­лаах платформаҕа кубулуйда”, — диэн бэлиэтээбитэ.

Кыл, сиэл оҥоһугунан

Үс күн устата балтараа тыһыынчаттан тахса оҕону түмэ тарпыт тэрээһин түмүгүн биллэрэр долгутуулаах түгэн үүнэр. ХИФУ айылҕа үөрэҕин бакылтыаттарын куорпуһугар сүүһүнэн оҕо тоҕуоруһа муһунна. Наҕараадалааһын кэмигэр Нам улууһун Бартыһаан орто оскуолатын 11-с кылаа­һын үөрэнээччитэ Влада Андросованы кытта кэпсэтэн ааһабын:
– Мин кэмпириэнсийэ муода уонна дизайн сиэксийэтигэр “Уһуктуу” сылгы сиэлиттэн дьахтар киэргэлин кэмпилиэгэ” тиэмэлээх кытынным, лауреат буоллум. Биһиги сиэксийэбитигэр барыта 24 оҕо кытынна. Сылгы сиэлиттэн илин кэбиһэр, бөҕөх, төбөҕө кэтиллэр киэргэл оҥордум. Бу толору кэмпилиэги оҥорорбор кылы, сиэли хатыыттан саҕа­лаан барыта үс ый курдук барда. Уустук, бириэмэни эрэ­йэр үлэ. Бу иннинэ кыра, тымырдаайы курдук үлэлэлэри оҥорорум. Салайааччым Туйаара Николаевна Гаври­льева ыйыытынан-кэрдиитинэн, көмөтүнэн тиһэҕэр тириэртим, лауреат буоллум дии саныыбын. Эскииһин, быһыытын бэйэм толкуйдаа­бытым. Сылгы, сиэл билигин балачча сыаналаах уонна илиинэн оҥоһук сэҥээриллэр кэмэ. Бу үлэбинэн эрдэ кэмпириэнсийэҕэ, быыстапкаҕа, технологияҕа эрэгийиэннээҕи олимпиадаҕа кыттыбытым, – диэн үөрүүтүн үллэстэр. Влада салгыы “Инникигэ хардыы” норуоттар икки ардыларынаа­ҕы ыччат билимҥэ пуорумугар кыттарга мэктиэлэммит.

Чурапчылар 75 оҕону кытыннарбыттар

Урукку сылларга “Инникигэ хардыы” кэмпириэнсийэҕэ түмүгү оҕолор биирдиилээн ситиһиилэринэн таһаарар эбит буоллахтарына, аҕыйах сылтан бэттэх улуустар, тэрилтэлэр үөрэнээччилэри билимҥэ сыһыарарга интэриэстээх буолалларын туһугар хамаанданан эмиэ таһаарар буолбуттара.
Чурапчы улууһа үһүс сылын субуруччу хамаанданан түмүккэ бастаата. Ситиһиилэрин кистэлэҥин арыйалларыгар көрдөспүппэр, Чурапчы гимназиятын дириэктэрин билим үлэтигэр солбуйааччы, Билим дьоҕус академиятын “Инникигэ хардыы” кэмпириэнсийэ бырагырааматын Чурапчы улууһугар салайааччыта, педагогика билимин хандьыдаата Ирина Соловьева: “Биһиги улуус­тан быйыл барыта 75 оҕо кэлэн кытынна. Постернай сиэссийэ кэнниттэн салгыы 58 ааста. Мугудай орто ос­­куолатын үөрэнээччитэ Сандал Дьячковскай мэдиссиинэ билимэ сиэксийэҕэ, Соловьев орто оскуолатын үөрэнээччитэ Маша Собакина төрүччүнү чинчийии сиэксийэтигэр лауреат буоллулар. Ону таһынан, миэс­тэлэспиттэр бааллар. Ити барыта баалынан ааҕыллар. Бүтүн Арассыыйатааҕы улахан кэмпириэнсийэлэргэ 25 оҕо кыттар кыахтанна, 3 стипендиат­таахпыт.
Сыллата бастакы миэстэни ылыы улахан үлэнэн ситиһиллэр. Тус бэйэм “Инникигэ хардыы” кэмпириэнси­йэҕэ 29-с сылын сылдьабын. Улууска тустаах хамсааһыны болҕомтоҕо ылан олоро­бут. Миэстэтигэр үлэлэри кичэ­йэн көрөн, сүбэлээн-амалаан биэрдэххэ таһаарыылаах буолар.

В.П.Ларионов аатынан “Инникигэ хардыы” билим-быраактыка кэмпириэнсийэтэ 2021 сылтан РФ Үөрэҕириигэ министиэристибэтин иһинэн ыытыллар тэрээһиннэр кэккэлэригэр киирэн, кэмпириэнсийэ лауреаттара, дипломаннара үөрэххэ киирэллэригэр эбии баалы ылар кыахтаахтар.

Оҕо билими сэҥээрэригэр, үлэлэһэригэр олус элбэх хайҕабыл, биһирэбил баар. Холобур, Билим дьоҕус академията Бүтүн Арассыыйатааҕы кэмпириэнсийэлэргэ баран кыттар оҕолорго истипиэндьийэ аныыр, бириэмийэ туттарар. Ону таһынан, граннарга киирсиэхтэрин сөп уонна тиһигин быспакка олимпиадаларга кыттар, билиминэн дьарык­танар оҕолор Билим Дьоҕус академиятын дьиҥнээх чилиэ­нинэн, чилиэн-кэрэспэдьиэнинэн буолаллар, сыл устата ый ахсын истипиэндьийэ ылаллар. Дьупулуомнаах оҕолор үөрэххэ киирэллэригэр баал эбиллэр.
Сөптөөх тиэмэни таба та­­йанар инниттэн улахан үлэни ыытабыт. Холобур, гимназияҕа 7-с кылаастан саҕалаан оҕолору билимҥэ сыһыаран барабын, кылаас салайааччыларын кытта үлэлэһэбин, сороҕор төрөппүттэр “мин оҕобор кэмпириэнсийэҕэ кыттарыгар тиэмэтэ биэр” диэн этиилээх кэлэллэр, – диэн кэпсиир.

Биир тиэмэнэн – үһүс сылын

Салайааччы ити этиитин иһиттим дуу, истибэтим дуу диэт, мэдиссиинэ сиэксийэтигэр лауреат үрдүк аатын ылбыт Чурапчы улууһун Мугудай орто оскуолатын 11-с кылаа­һын үөрэнээччитэ Сандал Дьячковскайы булан кэпсэттим. Сандал тиэмэтэ бэрт сонун эбит – “Эффективность тренажёра «Хатан» на когнитивные показатели учащихся начальных классов”. Судургутук быһаар­дахха, сылгы сиэлин хатан доруобуйаҕа туһалаах тренажеры айан таһаарбыт. Ол туһунан бэйэтэ маннык кэп­сиир:
– Бу үлэбинэн үһүс сылбын кэмпириэнсийэлэргэ кыттабын. Өрөспүүбүлүкэҕэ иккис, үһүс миэстэлэнэ сылдьыбытым, былырыын Москваҕа ыытыллыбыт Бүтүн Арассыыйатааҕы “Наука, творчество, духовность” куонкуруска муҥутуур кыайыы­лаах аатын уонна “Обретенное поколение” мэтээ­ли ылбытым, быйыл улуус­ка уонна өрөспүүбүлүкэҕэ лау­реат буол­лум. Кыра эрдэхпинэ сиэл оҥоһуктарбынан ускуустуба, айар үлэ хайысхатыгар кыттарым. Салгыы физкултуураҕа учууталым, салайааччым С.Д.Полятинская сиэл эм­­тиир кыаҕын үөрэтэн дакы­лаатта ааҕыахха диэн этии киллэрбитэ. Бастаан хаптаҕай уллуҥаҕы көннөрүүгэ үлэлээх этибит. Сыллата ити үлэбитин сайыннаран, дириҥэтэн иһэбит.
Билигин оҕолор уһуннук тулуйан-тэһийэн олорботтор, болҕомтото суохтар. Кинилэргэ көмөлөһөр инниттэн салайааччыларбын – С.Д.Полятинскаяны, алын кылаас учуутала С.П.Дани­лованы кытта сэттэ бириди­миэттээх, уон эрчиллиилээх тренажеру айан таһаарбыппыт. Тренажербут саамай уратыта диэн, сиэлтэн хатан оҥоһуллубута. Манна өй оонньуулара, эрчиллиилэр киирэллэр. Сиэл киһи доруобуйатыгар туһа­лааҕа киэҥник биллэр. Холобур, хатыллыбыт шариктардаах быа, “Иглопанцы” тапочка, “Самомассаж” тарбах үтүлүк, о.д.а. бааллар.
Тренажер чахчы туһалаа­ҕын дакаастыыр инниттэн, алын кылаас 50-ча оҕотугар норуоттар икки ардыларынаа­ҕы ыйытыгы ыыппыттар. Ол түмүгүнэн эспэри­миэнниир бөлөххө 11 оҕону киллэрбиттэр. 2022 сылтан саҕа­лаан кэтээн көрөн, нэдиэлэҕэ биэс күн, биирдии оҕо 15-17 мүн. дьарыктаан тренажердара чахчы туһалааҕын, “когнитивнай дьипписиити” туоратарын дакаастаабыттар. Сандал быйыл үөрэҕин бүтэрэр, мэдиссиинэ хайысхатыгар туттарсар баҕалаах.

Биир тэрээһин – икки наҕараада

Үөһээ Бүлүү 1-кы нүөмэрдээх орто оскуолата аҕы­йах сылтан бэттэх ХИФУ физика-тиэхиньиичэскэй институтун кытта ыкса ситимнээхтик үлэлэһэн эрэр эбит. Ыраах айаны аахсыбакка, сыллата оҕолору университекка миэс­тэтигэр илдьэн көрдөрөллөр, чинчийиилэр туһунан билиһиннэрэллэр эбит. Бу кэпсэппит 6-с кылаас үөрэнээччитэ Сайдам Павлов тиэмэтин ити бөлөххө киирэн таба тайаммыт. “Физические свойства крыльев и глаз стрекозы” диэн тиэмэлээх үлэтин номнуо үһүс сылын чинчийэр, былырыын 3-с истиэпэннээх дипломант буолбут, быйыл үлэтин тупсаран физика билимэ уонна астрономия сиэксийэҕэ кыттан 2-с истиэпэннээх дипломант уонна Н.Г.Соломонов аатынан “ЮНИОР” күрэскэ лаурет буол­бут.
– Мин ити үлэбинэн үөн-көйүүр харахтарын, кынаттарын үөрэттим. Холобур, тоноҕосчут биир улахан хараҕар 30 тыһ. харахтаах эбит, ону быһа холуйан ааҕан таһаар­дыбыт. Үлэбин университекка тиийэн ымпыгар-чымпыгар тиийэ бэлэмнээбиппит.
Атын үөҥҥэ-көйүүргэ тэҥнээтэххэ, тоноҕосчут улахан, уһун буолан көрөргө, үөрэтэргэ табыгас­таах. Кыната былаастык курдук көстөр эрээри, барыта тымырдартан (жилка) турар, ньиэрбэтин утахтара трахеятыгар эмиэ бааллар эбит.
Ити курдук, билэн-көрөн баран, кэлин тоноҕосчут кынатыгар майгыннатан квадрокоптеры, массыыналары, тупсарыахха сөп дии санаатым. Оччоҕо олус элбэх эниэргийэ бараммакка көтөр кыахтаналлар. Холобур, суһал массыына үлэһиттэрэ ыарыһахха түргэнник тиийиэхтэрин, баһаары умуруорааччылар үөһэ тахсалларыгар эҥин туһаныахтарын сөп, – диэн бэрт боччумнаахтык быһаарар.
Сайдам информатика учуутала У.Н.Антонова, биология билимин хандьыдаата, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ ФТИ дассыана А.А.Алексеев салайыыларынан дьарыктанар. Салгыы дойду тэбэр сүрэҕэр Бүтүн Арассыыйатааҕы күрэскэ кыттарга мэктиэлэммит.

“ЮНИОР” күрэс

Урукку сыллары кытта тэҥнээтэххэ, кэлин оҕолор чинчийиилэригэр тэрилтэлэр болҕомто ууруулара үрдээн иһэр диэн тэрийээччилэр бэлиэ­тииллэр. Холобур, оҕо чинчийэр үлэни сэҥээрэрин туһугар “Селигдар”, “Анаабыр Алмаастара” курдук уо.д.а. бөдөҥ тэрилтэлэр, бэйэлэрин үлэлэрин хайысхатыгар сөп түбэһэр сиэксийэлэргэ бириис­тэри туруоран саҕалаан эрэллэр.
Аан дойдуга киэҥник биллэр учуонай, Арассыыйатааҕы Билим академиятын чи­­лиэн-кэрэспэдьиэнэ, бэрэпиэссэр, биология билимин дуоктара Н.Г.Соломонов аатын үйэтитэр инниттэн быйыл кэмпириэнсийэ чэрчитинэн аан бастакытын “ЮНИОР” өрөспүүбүлүкэ күрэһин тэрийдилэр. “Кыра кылаастар улахан кылаастары кытта тэҥҥэ күөн күрэстэһэллэрэ ыарахан. Ол иһин санааларын көтөҕө таарыйа, кыра оҕолор билимҥэ эрдэттэн хардыыны оҥордуннар диэн 5-7 кы­­лаас үөрэнээччилэрэ уһулуччулаах учуонайбыт аатынан лауреат буолбуттара суолталаах.
“Инникигэ хардыы” кэмпириэнсийэ эһиил тэриллибитэ 30 сылын туолар. Онон эбии саҥа хайысхалары, саҥа сүүрээннэри киллэриэхпит диэн эрэнэбит” – диэн СӨ Билим Дьоҕус академиятын билимҥэ-мэтэдиичэскэй үлэҕэ проректора Александра Яковлева кэп­сиир.

СЫЫППАРАЛАР

1519 үөрэнээччи
(5-11 кылаас) кытынна:

– 100 оҕо тэйиччиттэн көрүҥүнэн
– 1419 оҕо олоҕурбут көрүҥүнэн.
44 сиэксийэ үлэлээтэ;
342 эспиэр сыаналаата;

Наҕараадаламмыттар:
42 кыттааччы – лауреат;
149 кыттааччы –
1 истиэпэннээх дьупулуом;
199 кыттааччы –
2 истиэпэннээх дьупулуом;
257 кыттааччы –
3 истиэпэннээх дьупулуом.

Хамаанданан түмүк

Улуустар дэлэгээссийэлэрин ортотугар ыытыллыбыт түмүк

Аччыгый дэлэгэссийэлэргэ:
1 миэстэ – Ленскэй улууһа
2 миэстэ – Мииринэй улууһа
3 миэстэ – Анаабыр улууһа

Орто дэлэгээссийэлэргэ:
1 миэстэ – Эдьигээн улууһа
2 миэстэ – Сунтаар улууһа
3 миэстэ – Үөһээ Бүлүү улууһа

Улахан дэлэгээссийэлэргэ:
1 миэстэ – Чурапчы улууһа
2 миэстэ – Нерюнгри улууһа
3 миэстэ – Мэҥэ Хаҥалас улууһа.

Үрдүк таһымнаах оскуолалар ортолоругар:
1 миэстэ – Мииринэйдээҕи политиэхиньиичэскэй лиссиэй
2 миэстэ – Уус Алдан улууһун Лөгөй лиссиэй-интэринээтэ
3 миэстэ – Өрөспүүбүлүкэтээҕи лис­сиэй-интэринээт, Дьокуускай

Эбии үөрэхтээһин тэрилтэлэрэ:
1 миэстэ – Нерюнгритааҕы оҕолор айар дьоҕурдарын сайыннарар киин
2 миэстэ – ХИФУ Научнай коллаборация дьиэтэ (ДНК), Дьокуускай
3 миэстэ – Мииринэйдээҕи эбии үөрэхтээһин киинэ.

“Үүнүү туочуката” бырайыактаах оскуолалар:
1 миэстэ – Уус Алдан улууһун Лөгөй лиссиэй-интэринээтэ
2 миэстэ –Үөһээ Бүлүү улууһун Үөһээ Бүлүү 1-кы нүөмэрдээх орто оскуолата
3 миэстэ – Анаабыр улууһун Үрүҥ Хайа орто ос­­куолата.

ХААРТЫСКАЛАР: АНДРЕЙ СОРОКИН (СИА), ЛЮДМИЛА ПОПОВА ТҮҺЭРИИЛЭРЭ
УОННА КЫТТААЧЧЫЛАР ТУС АРХЫЫПТАРЫТТАН.