Быйыл үөрэххэ туттарсыы уопсай былаана

Кэлин Саха сирин үөрэнээччилэрэ дойду киин куораттарын үрдүк үөрэхтэрин кыһаларыгар киирэллэрэ үксээтэ. Оннооҕор орто үөрэххэ кытта хото туттарсаллар. Уопсайынан, соҕуруу үөрэниэн баҕалаах оҕо сылтан-сыл элбээн иһэр. Онон сибээстээн, быйыл үөрэххэ туттарсыы уопсай былаанын, сыыппараларын  көрүөххэ.

Бүддьүөт миэстэтэ

Быйылгы үөрэх дьылыгар туттарсыы ааспыт сыллартан уратылардаах. Ол биир көстүүтүнэн, чопчу университеттарынан бүддьүөт миэстэтин аттарыы буолар.

Идэлэри хайысхаларынан 58 бөдөҥсүтүллүбүт бөлөххө араараллар. Мантан быйыл 39 инники күөҥҥэ тутуллар исписээлинэстэр бөлөхтөрүн чорбоппуттар. Бу бөлөххө инженернэй дьыала, технология уонна тиэхиньиичэс­кэй билим үөрэҕэ киирсэллэр. Университеттар ыыппыт сайаап­каларын уонна үлэ биэрээччилэр баҕа санааларын учуоттаан, бүддьүөт миэс­тэлэрин тыырталаабыттар. Ол түмүгэр 75 үрдүк үөрэх кыһатыгар, ол иһигэр 48 филиалга барыта 12 325 миэстэни көрбүттэр. Инньэ гынан, дойду саҥа эрэгийиэннэрин ааҕан туран, 2023-2024 үөрэх дьылыгар 626 278 бүддьүөттэн (босхо) миэстэ көрүллүбүт. Итинтэн баһыйар улахан аҥаара, 70-тан тахса бырыһыана – эрэгийиэннэргэ. Ордук хото инженернэй, тиэхиньиичэскэй, педагогичес­кай, уопсастыбаннай уонна мэдиссиинэ хайысхаларыгар бэриллибит.

Манна даҕатан эттэххэ, былырыыҥҥа диэри бүддьүөт миэстэтин (КЦП) букатын биир-икки сыл инниттэн былаанныыллара, көрөллөрө. Мантан инньэ үөрэххэ ылар сыл саҥатыгар быһаарыллар буолуоҕа. “Бу элбэх тэрилтэлэр, эрэгийиэннэр каадырга ирдэбиллэрин учуоттаан туруорсууларын кытта сибээстээх. Икки сыл инниттэн былааннанара, бу икки сыл иһигэр балачча уларыйыы тахсар”, – диэн РФ билимин уонна үрдүк үөрэҕин миниистирэ Валерий Фальков эппитэ.

ХИФУ – 10 бастыҥ университет кэккэтигэр

Бүддьүөт сыыппарата үөрэххэ туттарсааччыга улахан оруолу оонньуур, төһөнөн элбэх миэстэ – соччонон үрдүк үөрэх устудьуона аатын сүгэргэ улахан кыах бэриллэр. Биллэн турар, босхо миэстэни ылбычча көрбөттөр, манна төһө элбэх оҕо куонкурустаһарын, атын эрэгийиэннэртэн, тас дойдуттан кэлиилэрин, о.д.а. барытын учуоттууллар.

Дойду үрдүк үөрэҕин миниистирэ бэрт интэриэһинэй статистиканы – бүддьүөт миэстэтэ тыырыллыытынан эрэгийиэннэринэн уон бастыҥ университетын ааттаата. Кэрэхсэбиллээҕэ диэн, бу университеттар кэккэлэригэр М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет киирсэр. Бастакы миэстэҕэ Ураллааҕы федеральнай университет турар эбит (9692 миэстэ). Салгыы Казаньнааҕы (Приволжскай) федеральнай, Соҕурууҥҥу федеральнай, Сибиирдээҕи федеральнай, Уһук Илиҥҥи федеральнай, Казаньнааҕы национальнай чинчийэр технологическай, Доннааҕы судаарыстыбаннай тиэхиньиичэскэй,   Томскайдааҕы судаарыстыбаннай, М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай, Крым федеральнай университеттара киирэллэр.

Национальнай систиэмэни олохсутуу

Арассыыйа Болонскай систиэ­мэттэн тахсар диэн өссө былырыын иһиллибитэ. Манна биир кэлим эксээмэн (ЕГЭ), сүрүн судаарыстыбаннай эксээмэн (ОГЭ) туһунан этиллибэт, бу бүгүҥҥү олохпут солбуллубат сорҕотунан буолан тураллар. Болонскай систиэмэ үрдүк үөрэххэ (бакалавриат, магистратура…) эрэ сыһыаннаах. Быйыл оскуоланы бүтэрээччилэр 2022 күһүнүгэр биллэриллибит исписээлинэстэргэ, хайысхаларга туттарсаллар, туох даҕаны тосту-туора уларыйыы киирбэт. Хамсааһыны эһиилгиттэн сыыйа киллэрэр былааннаахтар. “Саҥа на­­циональнай систиэмэҕэ көһүүгэ устудьуоннар бырааптара олоччу оннунан хаалыаҕа, үөрэххэ киирбит бырагыраамаларынан түмүктүүр кыах толору бэриллиэҕэ. Ону тэҥэ, үрдүк үөрэх дьупулуомнаах дьон бырааба күн бүгүн баар, үлэлии турар бырагыраамаларынан уонна таһымнарынан хаалыаҕа”, – диэн миниистир быһааран турар. Ол эбэтэр, эн бакалавриаты, магистратураны бүтэрбиккин, онон дьупулуомҥун аахсыбаппыт диир кыахтара суох.

Сотору кэминэн тус­таах боппуруоһу төрөппүттэри, үрдүк үөрэх тэрилтэтин үлэһиттэрин, Сэбиэтин кытта бары түмсэн дьүүллэһэр былаан­наахтар. Быйыл ырытыы, сокуонунан бигэргэтии оҥоһуллар, ол эрэ кэнниттэн хамсааһын тахсыаҕа. Маныаха пилотнай бырайыак быһыытынан маҥнай араас эрэги­йиэннэргэ киллэрэн көрөр былааннаахтар.

Байыаннай эпэрээссийэ кыттыылаахтарын оҕолоро

Дойдуга байыаннай эпэрээс­сийэ биллэрил­лиитэ үөрэххэ туттарсыыга эмиэ дьайда, уларытыылары киллэрдэ диэн бэлиэтиир орун­наах. Байыаннай эпэрэссийэҕэ хантараагынан сулууспалыыр, кыттар дьон оҕолоро бакалав­риат, специалитет бырагырааматыгар туспа кубуотаҕа туспа куонкуруһунан киирэр кыахтаннылар. “Сорох түгэннэргэ, холобур, биир эмэ төрөппүтэ ба­­йыаннай эпэрээссийэҕэ сылдьан суох буолбут эбэтэр доруо­буйатыгар охсууну ылбыт түгэнигэр, биир кэлим эксээмэнэ (ЕГЭ) суох үөрэххэ киириэн сөп. Бу үөрэххэ ылыы бэрээдэгэр суруллан турар, университеттар билэллэр, туспа кубуота көрүллүбүтэ” – диэн Валерий Фальков иһитиннэрбитэ. Чопчулаан биэрдэххэ, туспа кубуота бүддьүөттэн көрүллүбүт миэстэ 10 % тэҥнэһэр.   Оҕолор уопсай буолбакка, бэйэлэрин икки ардыларыгар эрэ куонкурустаһаллар.

Ону тэҥэ, туспа кубуотанан бүддьүөт миэстэтигэр Арассыыйа дьоруойдара, Хорсунун иһин үс уордьанынан наҕараадаламмыттар, тас дойдуларга байыаннай дьайыыга кыттыбыт байыаннай сулуус­палаахтар оҕолоро үөрэххэ киириэхтэр кыахтаахтар.

Тус сыаллаах миэстэ

Дойду экэниэмикэтигэр ирдэнэр каадырынан хааччыйыыга тус сыаллаах миэстэ улахан суолталаах. Судаарыстыбаннай Дуума дьокутааттарын көҕүлээһиннэринэн, үрдүк үөрэххэ тус сыаллаах үөрэтии саҥа мэхэньиисимэ оҥоһуллубут. Өскөтүн, эрдэ үлэ биэрээччи тус сыаллаах миэстэҕэ абитуриены бэйэтэ талар эбит буоллаҕына, 2024 сыл ыам ыйын 1 күнүттэн саҥа сокуон олоххо киирээри турар. Онно олоҕуран, тус сыаллаах миэстэ бары вакан­сияларын “Работа в России” биир кэлим цифровой платформаҕа таһаарыахтара. Онон ханнык баҕарар эрэгийиэнтэн абитуриеннар киирэн ханнык эрэгийиэҥҥэ, ханнык исписээ­линэстэр баалларын, үлэ биэрээччини, кини туох усулуо­буйалааҕын киирэн көрөн, бу тус миэстэҕэ куонкурустаһар кыахтаныаҕа. Мантан бастыҥ абитуриеннары талан ылыахтара. Тус сыаллаах миэстэ үчүгэйэ диэн, устудьуон дуогабардаспыт тэрилтэтигэр быраак­тыкаланар уонна үөрэҕин бүтэрдэҕинэ онно баран үс сылтан итэҕэһэ суох үлэлиир.

Саҥа мэхэньиисим икки өрүттээх диэххэ сөп. Саха сирин оҕолоро дойду киин куораттарыгар баран үөрэнэр, үлэлиир, сайдар кыахтара улаатар. Иккис курдук, сайдыы­лаах, билиилээх-көрүүлээх оҕолорбутуттан ытыс соттон хаалыахпытын сөп.

Докумуону туттарыы

Быйыл докумуону тутуу ааспыт сыллааҕы курдук барар. Манна даҕатан эттэххэ, “Поступление в вуз онлайн” сервискэ дойду 1015 үрдүк үөрэҕэ уонна олор филиаллара холбоннулар. Былырыын 3,6 мөл. сайабылыанньа (50 % кэриҥэ) киирбит.

Быйыл докумуону университекка бэйэтигэр тиийэн, буос­танан, үрдүк үөрэхтэр саайтарын нөҥүө (тус кэби­ниэт арынан), “Поступление в вуз онлайн” сервис нөҥүө ыытыахха сөп.

Университеттар бэс ыйын 20 күнүттэн тутан саҕалыахтара.