Чулуу киһибит Ананий Андреев аата ааттаныахтаах

Биһиги биир дойдулаахпыт, урукку кэмнэргэ аата ааттаммакка, умнууга хаалбыт бөдөҥ партийнай уонна судаарыстыбаннай диэйэтэл Ананий Кононович Андреев аата үйэтитилиннэ, үйэтитиигэ үлэ тиһигин быспакка ыытыллар.

2015 сыллаахха А.К. Андреев аатынан СӨ Олох-дьаһах коммунальнай хаһаайыстыбатын түмэлэ тэриллибитэ. кини аатынан Дьохсоҕоҥҥо искибиэр, сайылыгар ытык бэлиэ оҥоһуллубута. А.К. Андреев аатынан “СӨ ОДьКХ” ГУТ олохтообут тэхиньиичэскэй үөрэх бастыҥ устудьуонугар истипиэндьийэ олохтоммута. Евдокия Избекова, Галина Раевская режиссердаах документальнай киинэ уһуллубута. Кини олоҕун, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар дьоһуннаах үлэтин-хамнаһын сырдатар архыып докумуоннарыгар олоҕуран түөрт кинигэ таҕыста, СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн), СӨ олорор дьиэ-уот хомунаалынай хаһаайыстыбатын уонна энергетикаҕа салалтата, улуустардааҕы филиаллар дириэктэрдэрэ, улууспут салалтата кыттыылаах  сыллата “Андреевка сүгүрүйүү” күнэ ыытыллар. Дьокуускай куоракка пааматынньыга туруохтаах миэстэтигэр Мэҥэ Таас туруоруллубута.

Эһиил – 125 сыла

2026 сылга Ананий Кононович төрөөбүтэ 125 сылын бэлиэтиир үбүлүөйдээх сыл. Онон сибээстээн, 1924 сыл алтынньы 21 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын А.С. Николаев 780-РГ “-дээх дьаһала тахсыбыта. СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы  Д.Д. Садовников бэрэссэдээтэллээх тэрийэр кэмитиэт састааба бигэргэммитэ.

Андреев аатынан ОДьКХ түмэлин сүнньүнэн үгүс өрүттээх үлэлэр Дьокуускай куоратынан, Тааттанан тиһигин быспакка ыытылыннылар. Кылаас чаастара, төгүрүк остуоллар, түмэл уруоктара, экскурсиялар, быыстапкалар ыытылыннылар. СӨ Парламенын түмэлигэр Андреевка аналлаах материаллар туттарыллыбыттара. Төрөөбүт күнүгэр, Өрөспүүбүлүкэ уонна Судаарыстыбаннас күнүгэр музей быыстапката туруоруллар.  Тэрээһиннэр Дьокуускайга олорор биир дойдулаахтарбытыгар, ыччакка, устудьуоннарга, эдэр исписэлиистэргэ, оскуола үрдүкү кылааһын оҕолоругар сыл устата ыытылыннылар. СӨ Национальнай архыыбыгар көрдүүр үлэ салҕанар. Түмэл матырыйаалларынан НПК учууталлар, үөрэнээччилэр дакылааттара ааҕыллаллар, биһирэнэллэр.

“СӨ ОДьКХ” ГУП көмөтүнэн

А.К. Андреев сырдык аатын үйэтитиигэ саамай өйөбүл буолбут дьоммутунан “СӨ ОДьКХ” ГУП буолар. 2015 сылтан күн бүгүҥҥэ диэри сахалартан бастакы нарком аатын үрдүктүк тутан, элбэх өрүттээх үлэни ыытан кэлбиттэрэ үтүө холобур быһыытынан сыаналанар. Биһиги, таатталар, Дьохсоҕон нэһилиэгин олохтоохторо өрүү махталынан ахтабыт. Урут үлэлээбит генеральнай дириэктэрдэр Александр Александрович Ноговицын, Виктор Викторович Омуков, билигин үлэлии сылдьар Виталий Семенович Чикачев, улахан тэрилтэ идэлээх сойууһун  бэрэссэдээтэллэрэ Сергей Егорович Анисимов, Михаил Гаврильевич Никулин, Александр Иннокентьевич Михайлов ааттарын махтанан ааттыыбыт.

I-кы Дьохсоҕон нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ

Андреев Ананий Кононович 1901 сыллаахха балаҕан ыйын 22 күнүгэр Таатта улууһун I-кы Дьохсоҕон нэһилиэгэр, билиҥҥи Боробул сиригэр төрөөбүтэ. Бастаан Чычымах церковнай-приходской оскуолатыгар, онтон сыл аҥардаах мөссүйүөннээх Тааттатааҕы икки кылаастаах оскуолаҕа, салгыы Дьокуускайдааҕы үрдүкү начаалынай училищеҕа үөрэнэ сылдьан, 1917 сыллаахха Таҥара үөрэҕин үөрэтэртэн аккаастанабын диэн, училище үһүс кылааһыттан уурайбыт.

Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэмнэригэр, 1918 сыллаахха Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын оскуолатыгар үөрэнэ киирбитэ. Бу кэрдиис кэмнэргэ, 1919 сыллаахха тыа хаһаайыстыбатын уонна педагогическай училищеларга үөрэнэр 18 ыччаты түмпүт кистэлэҥ революционнай куруһуогу тэрийээччилэртэн биирдэстэрэ этэ. Бу сылдьан аҕа саастаах доҕотторун кытта Кыһыл дружина састаабыгар киирэн, Колчак режимин суулларыыга, Дьокуускай куоракка Сэбиэскэй былааһы олохтооһуҥҥа кыттыбыта. Переворот кэнниттэн М.В. Ксенофонтов (Мегежекскэй) тэрийбит эдэр коммунист сахалар куруһуоктарын салайааччытынан Ананий Андреевы талбыттара. 1920 сыллаахха олунньуга бассабыыктар Степан Аржаков, М.В. Ксенофонтов, Дора Жиркова уонна В.Д. Котенко мэктиэлээһиннэринэн РК(б) П чилиэнинэн ылыллыбыта.

1920 сыллаахха продразверстканы ыытар хамыыһыйа састаабыгар киллэрэннэр бастаан Тааттанан, онтон Степан Аржаков салалтатынан Бүлүү улууһугар ыытыллыбыта. Ити сыл сайыныгар Саха сиринээҕи Партия Обкомун быһаарыытынан Москваҕа Свердлов аатынан Коммунистическай университекка үөрэххэ ыытыллыбыта. Манна үөрэнэр кэмигэр Москваҕа Национальностар дьыалаларыгар наркомат Саха сиринээҕи салалтата тэриллибитэ, салаа сэбиэдиссэйинэн Степан Аржаков, онтон  Ананий Андреев сэкирэтээр быһыытынан бииргэ үлэлээбиттэр. Ити кэрдиис кэмнэр Степан Аржаков уонна Ананий Андреев бииргэ алтыһалларын, доҕордууларын көрдөрөр.

1921 с. атырдьах ыйыгар Бүлүү куоратыгар РК(б) П уезтааҕы бюротун инструкторынан анаммыта. 1922 с. олунньуттан Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр сылдьан, Мастаах, Хохочой уонна Дьокуускай куорат сэриилэригэр кыттыбыта, разведкалыыр бөлөҕү салайбыта. 1922 сыл РК(б) П Бүлүү уокуругунааҕы бюротун сэкэритээринэн, политсырдатыыга уонна агитационнай-пропагандистскай үлэҕэ салаатын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ.

1923 с. Дьокуускайга көһөрүллэн, РК(б) П Дьокуускайдааҕы обкомугар инструкторынан анаммыта. Ити сыл күһүнүгэр Таатта улууһунааҕы исполком бэрэссэдээтэлэ. 1923 с. сэтинньи 23 күнүгэр Дьокуускай куорат уокуруктааҕы исполкомун бэрэссэдээтэлинэн анаммыта. Кини 1924 сыл сэтинньи 21-27 күннэригэр Дьокуускайга Сэбиэттэр үһүс ыҥырыылаах сийиэстэрин улахан тэрээһин үлэтин салайбыта. Салгыы Саха АССР Үпкэ наркоматын нолуокка салаатын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ.

Охотскай муора кытылын тоҥустара өрө турууларыгар Бүтүн Сойуустааҕы Киин Ситэриилээх Кэмитиэт (ВЦИК) Оһуобай хамыыһыйатыгар киллэриллибитэ. Хаан тохтуута суох эйэ олохтоммутун кэннэ, Ананий Кононович Охотскай куоракка Якутторг факториятын сэбиэдиссэйинэн анаммыта.

Улахан салайааччы этэ

Гражданскай сэрии уонна Саха АССР тэриллиитин күүрээннээх кэмнэрэ Ананий Андреевка салайааччы дьоҕурун сахпыттара, личность быһыытынан эрдэ ситэригэр-хоторугар олук буолбуттара.

А.К. Андреев билиҥҥинэн СӨ Ил Дарханын, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин дуоһунастарыгар тэҥинэн үлэлээбит улахан судаарыстыбаннай диэйэтэл этэ. Ол курдук, 1929-1931 сылларга Саха АССР Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин уонна Совнаркомун бэрэссэдээтэллэринэн талыллан үлэлээбитэ. Ити кэмҥэ уокуруктары суох гынан, оройуоннары тэрийии үлэтэ ыытыллыбыта. Бастакы холкуостар тэриллибиттэрэ, өрөспүүбүлүкэ кыраныыссата саҥалыы тыырыллыбыта. Бу сылларга оскуола ситимэ сайдыытыгар уонна өрөспүүбүлүкэҕэ оҕо бүттүүн булгуччулаах начаалынай үөрэҕин киллэриигэ, нэһилиэнньэҕэ улахан дьону ааҕарга-суруйарга үөрэтиигэ ураты болҕомто ууруллубута. “Амур – Саха сирэ” магистралы, “Өлүөнэ-Бүлүү” суолларын тутуу, сир реформата, тыа хаһаайыстыбатын кэпэрээссийэлээһин ыытыллыбыта. Тыа хаһаайыстыбатын бары салаалара, олохтоох бырамыысыланнас, ойуур бырамыысыланнаһа уо.д.а., саха араадьыйата, киинэ устуута, тутуу  уо.д.а. өрөспүүбүлүкэ сайдыытын сүрүн боппуруостара быһаарыллыбыттара.

Ананий Кононович үлэлиир сылларыгар биир түгэни бэлиэтээн ааһыахпын баҕарабын. Ол курдук, Тааттаҕа оройуон киинин ханна оҥорор туһунан боппуруос наһаа мөккүөрдээхтик барбыта биллэр. Үс түүннээх-күн Чөркөөххө дуу, Уолбаҕа дуу диэн мөккүһэн баран, сатаан быһаарыы ылыммаккалар, Ананий Кононович  анаан куораттан тахсан мунньахха быһаарыыта улахан оруоллаах буолбут. Кини олус ылыннарыылаахтык дакаастаан, өйдөтөн оройуон киинэ Ытык Күөлгэ буолар буолбута.

Сахалартан бастакы инженер-теплоэнергетик

1936 сыллаахха И.В. Сталин аатынан Бүтүн Сойуустааҕы бырамыысыланнай академияны үөрэнэн бүтэрэн, сахалартан бастакы үрдүк үөрэхтээх инженер-теплоэнергетик идэтин ылбыта. Үөрэҕин бүтэрээт, Партия Киин кэмитиэтин быһаарыытынан Дьокуускайдааҕы Киин электростанция дириэктэринэн анаммыта. Сүрдээх кылгас кэмҥэ күүстээхтик туруорсан, сүүрэн-көтөн үлэҕэ сатаан киирбэккэ турбут электроыстаансыйаны 750 киловаттаах турбогенераторы туруортаран, Дьокуускай куораты уонна аттынааҕы бөһүөлэктэри электрическэй уотунан хааччыйбыта. Бу ыстаансыйа үлэҕэ киириитин Аан дойду барыта кэтээн көрбүтэ, ирбэт тоҥноох Саха сиригэр уот ыстаансыйата үлэҕэ киириэ дуо диэн санааттан.

Нарком

1937 сыл сайыныгар аны хомунаалынай хаһаайыстыба уонна энергетика наркомунан аныыллар. Сахалартан бастакы нарком. Кэккэ сылларга сатарыйбыт хаһаайыстыбаны өрө тардарга, үлэтин тупсарарга, каадыры аттаран туруорууга, тэрилтэни туруктаах буолуутугар, атаҕар туруутугар үгүс сыратын биэрбитэ. Сыл курдук үлэлээбит кэмнэригэр үтүмэннээҕи оҥорор: бу салаа барыта сааһыланар, каадыр өттүнэн күүһүрэр. Кылгас кэм иһигэр Дьокуускай куораты тупсарыыга, олорор дьиэлэри олохтоохтук тутуу, социальнай хааччыйыы уонна култуура төрүттэрэ ууруллубута: уобаластааҕы балыыһа, Дьокуускайдааҕы РИК, Комбанк, Нуучча драматическай тыйаатыра, Дьокуускайдааҕы Судаарыстыбаннай национальнай тыйаатыр дьиэлэрэ-уоттара төрүттэммитэ. Сити кэмнэргэ олохтоох бырамыысыланнас, тырааныспар, тыа хаһаайыстыбатын салаалара, норуот хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыыта хаһааҥҥытааҕар даҕаны тупсубута, суол-иис, тимир суол боппуруостарыгар,  уо.д.а. хайысхаларга күүстээх хамсааһыннар тахсыбыттара.

1938 сыл саҥатыгар Дьокуускай куоракка водопровод тэхиньиичэскэй бырайыгын оҥорууга, канализация, ливнестоктар бырайыактарын оҥорууга Ленинградтааҕы водоканалпроегы кытта дуогабар оҥоһуллубута. Ити сыл кулун тутарыгар РСФСР НКНХ “Гипрогор” куораттары бырайыактыыр институтун кытта Дьокуускай куорат планировкатын генеральнай бырайыагын оҥоруу үлэтэ саҕаламмыта.

Верхоянскай лааҕырыгар өлбүтэ

Сити курдук олус таһаарыылаахтык үлэлии олорор кэмигэр хааннаах репрессия ытарчата Ананий Андреевы тумнубатаҕа. Саха АССР КСК Президиумун 1938 сыл кулун тутар 3 күнүнээҕи уурааҕынан, “үлэтин кыайбатаҕынан”, диэн Саха сирин хомунаалынай хаһаайыстыбатын наркомун дуоһунаһыттан уһуллубута уонна кулун тутар 7 күнүгэр тутуллан Дьокуускай түрмэтигэр хаайыллыбыта. ССРС ИДьНК иһинэн ыытыллыбыт ураты сүбэ мунньах 1941 сыл балаҕан ыйын 22 күнүнээҕи уурааҕынан 8 сылга үлэнэн көннөрүнэр үлэ лааҕырыгар ууруллубута. 1943 с. Верхоянскай улууһун лааҕырыгар өлбүтэ.

Кэлин Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин 1956 сыл ыам ыйын 10 күнүнээҕи уурааҕынан реабилитацияламмыта.

Галина Арылахова, А.К. Андреев аатынан түмэл сэбиэдиссэйэ.

Таатта улууһа.

Хаартыскалар: Г.Арылахова тиксэриилэрэ