Чыычаахтар кыһын тоҕо үлүйбэттэрий?

Учуонайдар татыйык чыычаах үс көрүҥүн чинчийбиттэр. Күһүн уонна кыһын бүтүүтэ чыычаахтар хааннарын ылан, төһө кислород киирэрин чинчийбиттэр, митохондрияларын ахсаанын аахпыттар. Онон эниэргийэни оҥорорго төһө кислороду барыырын, төһө сылааһы оҥорон таһаарарын билбиттэр.

Кыһын чыычаах хааныгар митохондрия ахсаана биллэ элбиирин, элбэх сылааһы оҥорорун быһаарбыттар. Урут биологтар кыһын көтөрдөр метаболизмнара (бэссэстибэлэрин атастаһыыта) түргэтиир, элбэх эниэргийэ оҥоһуллар диэн билэллэр этэ. Оттон митохондрия сылааһы оҥоруута эбиллэрин саҥа билэн, соһуйбуттар. Онон бу саҥа арыйыы буолбут.

Ол эбэтэр, тымныы түстэ да, чыычаахтарга митохондриялара эбиллэн, ис-истэриттэн сылаас үөскээн, итии хааннаах буолан, тоҥмоттор эбит. Дьэ, айылҕа оннук айан, маанылаах оҕолорун харыстаабыт.

Көтөрдөр эттэрин сылааһа ортотунан 42 кыраадыс, оттон атахтарын кыраадыһа +1+4 эрэ буолар эбит. Атахтарыгар сылаас хаан артериянан тиийэр уонна вена тымырыгар сойор, үөһэ тахсарыгар эмиэ сылыйар. Артериялара уонна веналара чуп-чугас турар уонна утарыта сүүрдэр буолан, хааны сойуталлара-сылыталлара түргэн. Маннык ньыманы «противоточный ток» диэн ааттыыллар, көтөрдөртөн көрөн, инженердэр турбаны сылытарга туһаналлар. Маны тэҥэ, көтөрдөргө атахтарыгар тымныыны билэр ньиэрбэлэрэ суох.

Дьэ, айылҕа «айар» да буолар эбит! Ол да буоллар, -55-60 кыраадыс тымныыга («мутук тостор» тымныытыгар) чыычаахтар кыайан ас булбакка, тоҥон хаалаллар. Онон амарах санаалаах айыы киһитэ чыычаахтары аһата сылдьар, көрөр-харайар. Айылҕата соччонон киниэхэ махталлаах буолар.

Чыычаахтарга арыыга ыһаарыламматах, тууһамматах сиэмэлэри, тууһамматах сыаны биэриэххэ сөп. Килиэп, элбэх туус, доруоһа, ыһаарыламмыт сиэмэ чыычаах куртаҕар, оһоҕоһор куһаҕаннык дьайаллар.