Цииркэ кыылларын хаһаайката

Марфа уонна Сергей Расторгуевтар ааттарынан Саха Бриллиантовай цииркэтин талааннаах артыыстарынан акробаттар, гимнастар, жонглердар, клоуннар эрэ буолбатахтар, дьон болҕомтотун араас кыыллар нүөмэрдэрэ эмиэ тардаллар, көрөөччүнү сэргэхситэллэр.

Цииркэ кыылларын хайдах көрөн-истэн олороллорун, дьарыктыылларын уруккуттан олус билиэхпин баҕарар буолан, цииркэ кыылларын хаһаай­ката – дрессировщик Мария Жиркованы кытта эрдэттэн болдьоһон тиийдим.

ЦИИРКЭ ҮЛЭҺИТЭ БУОЛУУ – ДЬЫЛҔА АНАЛА

Цииркэ дьиэтин иһигэр дьоҕус хосторго аттар уонна ыттар биир дьиэ кэргэн буолан олохсуйан олороллор эбит. Оттон атыыр таба дьиэ кэргэнин кытта ыал быһыытынан туспа сиргэ бааллар. Кыыллары дрессировкалыыр Мария Жиркова миигин үөрэ-көтө көрүстэ.

– Бу тэрилтэҕэ аан бас­таан цииркэ аттарын көрөр-истэр үлэһитинэн кэлбитим. Онтон улам ылларан, кыралаан кыыллары эрчийэн барбытым. Ипподромҥа аттары сүүрдэн, бэйэм жокей буола сылдьыбытым. Онон дрессировка үлэтин түргэнник ылыммытым. Ийэм бэтэринээр буолан, оҕо эрдэхпиттэн кыыллары көрө-истэ улааппытым. Кыыл дрессировканы араас­тык ылынар. Холобура, ыты дрессировкалыыр аттааҕар уустук. Таба хамаанданы олох үчүгэйдик ылынар, истигэн. Уопсайынан, кыра эрдэхпиттэн дьиэбитигэр ыттары иитэр, ат сүүрдүүтүгэр бэйэм кыттар буолан, дьылҕам цииркэ кыылларын кытта үлэни ­анаабыт курдук. “Бу мин хоббим, миэхэ онно өссө харчы төлүүллэр” диэн бэргэн этиини кытта толору сөбүлэһэбин. Цииркэҕэ үлэлээбитим 15 сыла буолбут киһи итинник этэр кыахтаахпын, – диэн кэпсэтиибитин саҕалыыр цииркэ кыылларын хаһаайката.

БОМБАРДИР, ГРОЗНАЙ ТОР, ПЕРСИК – ЦИИРКЭ “СУЛУСТАРА”

Салгыы цииркэ кыыллара олорор сирдэрин көрө барабыт. Аттар уонна ыттар биир дьиэҕэ бааллар. Бастаан аттар турар хосторугар киирэбит. Цииркэ аттара олох атын буолаллар эбит. Турар-сирдэрэ ыраа­һа, туох да сыт-сымар суох. Кинилэри дрессировщик маннык билиһиннэрэр:

– Цииркэбитигэр алта атыыр ат үлэлиир. Миэхэ наһаа убаммыт буолан, атаҕым тыаһын ыраахтан истэн үөрэл­­лэр. Бары араас сирдэртэн кэлбит аттар. Холобура, бу Бомбардиры балтараа­лааҕар Москваттан аҕалбыппыт. Билигин цииркэ саамай киэн туттуутунан буолла. Саха ата Персик кэлбитэ икки сыл буолла эрээри, билигин уопуттаах бастыҥ артыыс­ка тиийэ үүннэ. Наһаа толоругас, киһи сорудаҕын түргэнник ылынар, онон бэйэ-бэйэбитин тута өйдөһөбүт. Олох сүрэҕэлдьээбэт, үлэһит ат.

Түөрт саастаах шотландскай пони атыттартан уратыта – кытаанах хараахтардаах.

Канадаттан кэлбит атыыр Грознай Тор – цииркэбит биир бастыҥ чаҕылхай “сулуһа”. Эчи, кырасыабайа, үрдүгэ, бэйэтин кыанара – дьэ, ат да ат! Мин барыларыттан кинини таптыырбын билэр, ол иһин наһаа атаах.

Аттар ыраастара мэктиэтигэр кылабачыйан көстөргө дылы. “Арааһа, астарын табан аһаталлар быһыылаах, битэ­миин арааһын сииллэр быһыылаах” диэн санаан истэхпинэ, сэһэргэһээччим сэрэйбиттии, тугунан хайдах аһаталларын кэпсээн барда:

– Аттар бары эрэсииминэн аһыыллар. Уулара өрүү аттыларыгар баар. Астарын анал лиссиэнсийэлээх, араас бэтэринээринэй бэрэбиэркэни ааспыт эргиэн кииннэриттэн атыылаһабыт. Аттарбыт үрдүк хаачыстыбалаах отунан, эбиэ­һинэн, анал мюслинан, оҕуруот аһыттан – моркуобунан, фруктаттан – дьаабылаканан аһыыллар. Иҥиирдэрин бөҕөргөтөргө астарыгар лүөн арыытын, мульти-битэмииннэри эбэбит.

ЫТТАР ДЬАРЫКТАРА – ХАРААХТАРДАРЫНАН

Аттар турар сирдэрин көрөн-истэн баран, аны ыттарга “көһөбүт”. Хас биирдиилэрэ, эмиэ аттар курдук, тус-тус­па дьоҕус килиэккэлээхтэр. Ыттары хаһаайкалара ааттарын ааттаан билиһиннэрэн баран, аны цииркэ бу артыыс­тарын туһунан кэпсээтэ:

– Хотугу сиргэ олорор буоламмыт, сүрүннээн хотугулуу хааннаах ыттары – маламуттары уонна хаскилары кытта үлэлиибит. Маламут боруода ыттар дрессировканы бэркэ ылыналлар. Дьарыктыыр тиэхиньикэм оонньууга олоҕурар буолан, ханнык ыт туохха кыахтааҕынан эрчийэбин. Холобура, өрө ыстаҥалыы сылдьар сүрүннээн ыт элбэхтэ ыстанары ирдиир трюктарга үлэлиир. Сүүрэ сылдьар ыты наар сүүрдэбин, өрө кулахачыйа сылдьааччы сытыы ыты араас уустук трюктарга дьарыктыыбын. Онон хас биирдиилэрэ хараахтардарынан түбэһэр дьарыктарга үөрэ-көтө эрчиллэллэр.

“Астарын рациона эмиэ аттар курдук битэмиин бөҕө буолуо?” диэн ыйыппыппар, дрессировщик маннык сырдатта:

– Ыттар битэмииннээх кураа­нах аһы ордороллор. Сиикэй этинэн, сүрэх, быар курдук буотарагынан, балыгынан эмиэ аһыыллар.

Ыттары көрөн баран, табаларга тахсыбатыбыт. Кинилэргэ атын туспа аанынан киириэххэ наада эбит. “Билигин сынньана сыталлар. Онон уйгуурдубаппын. Хотугу табалар – ыаллар: аҕа, ийэ, кыыстара. Наһаа үлэһиттэр. Эрчиллиилэри барытын холкутук сылдьан толоро, оҥоро сылдьаллар. Ыал аҕата “Толстай” наһаа үчүгэй аҕа баһылык. Син эмиэ дьон курдуктар, иллээхтик олороллор. Отунан, оҕу­руот аһынан, мюслинан, комбикормунан, сибиэһэй хортуоппуйунан, сүбүөкүлэнэн аһатабыт. Лабыктаны сиэппэппит. Түргэнник түүнүгүрэр буолан, доруобуйаларыгар куттал­лаах”, – диэн хаһаайкалара анаан бэлиэтээтэ.

ДРЕССИРОВЩИК УҤА ИЛИИЛЭРЭ

Биһиги кыыллары көрө-истэ сылдьар кэммитигэр эдэр дьон аттар турар сирдэрин хомуйан, ыттар астарын биэрэн таҕыстылар.

– Кыыллары, сүөһүлэри көрөр-истэр анал дьонноохпун. Максим Гатилов, Дьулус Саввинов Софья Прозорова – мин уҥа илии­лэрим. Кыыллары кинилэр көрөллөр-истэллэр, сууйаллар-тарыыллар. Уопута суох дьоҥҥо кыылларбын эрэммэппин. Оттон бу дьоммун кытта үлэлээбитим өр буолла. Мин ирдэбилбин билэр буолан, бэйэ-бэ­­йэбитин түргэнник өйдөһөбүт, – диэн кэпсиир цииркэ кыылларын хаһаайката.

Кыыл артыыстар эрчил­лиилэрэ сарсыардаттан эбиэккэ диэри уочаратынан барар эбит. Эбиэттэн киэһэ атын артыыстар дьарыктаналлар. Ити курдук, күнү быһа арена кураанах турбат – күнү быһа дьарык.

ЦИИРКЭ ЫТТАРА – СИТИҺИИЛЭЭХ СПОРТСМЕННАР

Мария Жиркова идэтин үрдэтэр инниттэн араас быыс­тапкаларга кыттар, дрессировка куурустарыгар, оскуолаларыгар үөрэнэн кэлэр эбит.

– Тэтимнээх аныгы үйэҕэ олоробут. Онон киһи үөрэнэрэ элбэх. Ол иһин сороҕор уоппускам кэмин үөрэхпэр, уопут атастаһарга туһанабын, – диэн бэлиэтиир цииркэ кыылларын хаһаайката.

Сэһэргэһээччибин кытта кэпсэтэр кэммэр кыыллар дьиэлэрин көрүдүөрүгэр түөрт-биэс ыт тус-тус­па килиэккэлэргэ олороллорун көрөн соһуйдум. Онуоха Мария: “Бу мин дьиэтээҕи ыттарым. Сарсыарда миигин кытта үлэбэр кэлсэллэр, онтон бииргэ дьиэлиибит. Ньиэмэс овчаркалара уонна вельш-корги пемброк боруода ыттар”, – диэн быһаарда. Кини бэйэтин ыттарын тэҥэ цииркэ ыттарын араас күрэхтэһиилэргэ кытыннарар эбит. Ол ону муннукка ыйанан турар бэрт үгүс мэтээл туоһулуур.

Бу күннэргэ цииркэ кыыл артыыстара бары Хаҥалас улууһун хаһаайыстыбатын баазатыгар сайыҥҥы “уоппускаларыгар” сайылыы тахсан эрэл­лэр.
Ити курдук, цииркэ артыыс кыылларын, кинилэр хаһаайкаларын кытта билсэн баран, үлэ бу биир уустук көрүҥэ буоларын биллим, иһиттим, үөрэттим.