Дугуйдан аһаҕас халлаан анныгар хонон айанныаҕа

Өймөкөөн сылгыһыта Дугуйдан Винокуров Тымныы полюһуттан Москваҕа диэри 11 тыһыынча км айаннаан кэлээтин кытта, үгүспүт “аны ханна айанныыра буолла?” диэн кэтэспиппит.

Айанньыт куттаах киһи өр күүттэрбэтэҕэ, Москватааҕы айанын түмүктээн, улуустарынан дьону-сэргэни кытта көрсүһэн баран, Дугуйдан ыаллыы Магадаан уобалаһыгар  айаҥҥа турунарга санаммыта. Бу күннэргэ Өймөкөөн улууһун бочуоттаах гражданина, сылгыһыт Дугуйдан Винокуров Магадаан уобалаһын Сэйимчээнигэр айанныыр былаа­нын суруналыыстарга билиһиннэрдэ.

Тоҕо чуолаан Магадаан Сэйимчээнигэр?

Өймөкөөн сылгыһыта тоҕо чуолаан Магадаан туһаа­йыытынан айанныыр буолла? Бастатан туран, быйыл Өймөкөөҥҥө ыытыллар Олоҥхо ыһыаҕын 7 тосхолуттан биирдэс­тэрэ – саха норуотун духуобунаһын түсчүттэрин аатын үйэтитии. Онон Өймөкөөнү дорҕоон­ноохтук ааттаппыт саха 1-кы гильдиялаах меценат-­атыыһыта, Өймөкөөн улууһун Тарын нэһилиэгиттэн төрүттээх Н.О. Кривошапкин уонна Өймөкөөнү иккис дойду оҥостубут саха норуотун улуу бөлүһүөгэ
А.Е. Ку­лаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй Сэйимчээҥҥэ айаннаабыт суолларынан айан бырайыага «Улуу дьон аартыктарынан» диэн сүрэхтэннэ. Тымныы полюһун аатырбыт айанньыт-сылгыһыта суруналыыстары кытта көрсүһүүтүгэр Өймөкөөн улууһун баһылыга Иннокентий Сивцев бу курдук санаатын тиэртэ:

– Дугуйдан Винокуров Магадаан уобалаһын Сэйим­чээнигэр айаҥҥа турунуута быстах толкуй буолбатах. 1920 сыллаахха диэри бу бөһүөлэк сирэ-уота Байаҕантай улууһа буолан, Саха сирин састаабыгар киирсэрэ. Хомойуох иһин, былыр Өймөкөөнү кытта ыкса сибээс­тээх аныгы көлүөнэ сахалар, эбээннэр уонна эбэҥкилэр билигин бэйэлэрин силистэрин-мутуктарын сүтэрэн олороллор. Ону сөргүтэр инниттэн Өймөкөөн улууһун салалтата Магадаан уобалаһын Сэйимчээнин кытта бииргэ үлэлээһиҥҥэ анал Сөбүлэҥ түһэрсибиппибит. Дугуйдан Винокуров экстремальнай айана – бу үлэбит биир көрүҥэ. Быйылгы сыл Өймөкөөн улууһугар Ыаллаһыы уонна бииргэ үлэлээһин сылынан биллэрилиннэ. Онон ыаллыыларбытын кытта үгүс үлэ былааннанар. Бу ыраах айан – Саха сиригэр олорор олохтоох дьон айылҕа тыйыс усулуобуйатыгар тулуурдарын көрдөрүү. Онон биир дойдулаахпытыгар Дугуйдан Винокуровка туруоруммут сыалын этэҥҥэ ситиһэригэр баҕарабыт.

Олоҥхо ыһыаҕар – умнуллубат бэлэх

Дьөһөгөй сылыгар ыытыллар Олоҥхо  ыһыаҕар Дугуйдан бу айана төрөөбүт улууһугар үйэлээх бэлэҕинэн буолара саарбахтаммат. 800 км уһуннаах улуу айан суола Сордоҥноохтон Сунтаар хайатын курдаттаан барар. Олунньу – Тымныы полюһун Өймөкөөн эҥэригэр саамай тымныы кэминэн биллэр. Аны манна үтүмэн үрэх тарыҥын, таҥас бүтэй курдат охсор сытыы сири­лэс тыалы эбэн кэбис…

Аатырбыт айанньыт икки атынан айанныаҕа. Онтон биир­дэстэрэ – Москваҕа диэри тиийбит Дугуйдан бэйэтин эрэллээх доҕоро Хонор. Иккиһэ – ыраах айаҥҥа аан бастаан турунар.  Дугуйдан бэлиэтииринэн, бастакы 200 км – Сордоҥноохтон Кадыкчааҥҥа диэри уустук. “Онтон арыый күнэ-дьыла ортоһуор буолуо. Аҕабынаан бастаан “бураанынан” тиийэн айан суолун бэрэбиэркэлээн көрүөхпүт, ол кэнниттэн сыыйа ыраах айаммар турунуом”, – диэн санаатын үллэһиннэ экстремал-айанньыт.

Саха Федор Конюхова

Пресс-кэмпириэнсийэ кэмигэр Дугуйдан Винокуров Москваҕа туруммут экстремальнай айаныгар анаммыт хаартыскалаах почта кэмбиэрэ, 3D маарка-виньетка, анал штемпель биһирэмэ буолла. Бу маны ааптар, чинчи­йээччи-айанньыт, почта историга, филатуризм норуоттар икки ардыларынааҕы түмсүүлэрин салайааччыта Валерий Сушков билиһиннэрдэ. Дизайнер – Наталья Плигина. “Дугуйдан айанын аатырбыт айанньыт Федор Конюхов анаан кэтээн көрөр. Мин соторутааҕыта киниттэн “эн Өймөкөөнтөн Москваҕа диэри атынан айанныаҥ этэ дуо?” диэн ыйыппыппар, киһим “айанныыр аттарым саха аттара эрэ буоллахтарына” диэн хоруйдаабыта. Мин санаабар, Дугуйдан – Федор Филиппович эдэр эрдэҕинээҕитэ. Онон, биир дойдулаахтара,  Саха сирин Федор Конюховынан – Дугуйданынан киэн туттуҥ! Бу күннэргэ Дугуйдан Винокуров илии баттааһыннаах почта аккырыыкката РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путиҥҥа, Ил Дархан Айсен Николаевка тиэрдиллиэҕэ”, –  диэн бэлиэтээн эттэ уонна суруналыыстарга Дугуйдан Винокуров мөссүөннээх почта кэмбиэрин тарҕатта.

Хаар анныгар утуйуу

Суруналыыстары кытта көрсүһүүгэ Дугуйдан айанын сүрүннүүр, Өймөкөөн сылгыһытын ыраах айаннарын сүбэһитэ, Нуучча географическай уопсастыбатын Саха сиринээҕи салаатын чилиэнэ Егор Борисов үгүс бы­­һаарыыны биэрдэ:

– Биллэн турар, ааттарын киэн тутта ааттыыр дьоммут аһаҕас халлааҥҥа хоно сылдьан айаннаабыттара чахчы. Былыр аһаҕас халлаан анныгар айанныылларыгар икки ньыманы тутталлар эбит. Бастакыта – тымныыга уот көмөтүнэн ит­­тэллэр, иккиһэ – хаары хаһан утуйаллар. Биһиги иккис ньыманы таллыбыт. Өймөкөөн сылгыһыта Сэйимчээҥҥэ айаныгар ый устата аһаҕас халлаан анныгар хоно сылдьыаҕа.

Үөһэттэн айдарыылаах айан

Дугуйдан айаныгар таба, саһыл, куобах тириилэринэн тигиллибит өбүгэ былыргы таҥастарын кэтэн барыаҕа. Маны таһынан, аатырбыт «BASK» фирма аныгы таҥаһа тымныыга хайдаҕын бэрэбиэркэлиэҕэ. Онон эдэр киһи саха былыргы уонна ыччат аныгы таҥастарын кэтэн айаннаан, тымныыны кытта туруулаһыаҕа.

Дугуйданы Өймөкөөнтөн кини таҥаһын ыраах айаҥҥа барарыгар тикпит Изабелла Элякова бэйэтэ тэрийэн атаарыаҕа.

– Дугуйдан “ыраах айаҥҥа барар таҥаһын тик” диэн ким да көрдөспөтөҕө.  “Пути великих свершений” Нуучча географическай уопсастыбата устубут киинэтигэр кыттар таһаҕасчыттар таҥастарын тикпит буолан, аны сылгыһыт таҥаһыт тигэр былааннаах этим. Дугуйдан хаар анныгар хоно сылдьан айаҥҥа турунарын оччолорго кини бэйэтэ да, мин да билбэт этибит. Мин эрдэттэн сылгыһыт таҥаһын тигэргэ ылсыбытым. Дьиктитэ баар, бассаапка сылгыһыт кыһыҥҥы таҥаһын тигэрбэр тириинэн, тыһынан көмөлөһөллөрүгэр ыҥырыы та­­һаарбыппар, бүтүн өрөспүүбүлүкэттэн Өймөкөөн улууһун Төрүт нэһилиэгин олохтоохторо эрэ өйөөн, икки куул таба тыһын, куобах тириитин ыыппыттара. Ол ыыппыт түүлээхтэрэ сүрүннээн Дугуйдан таҥаһыгар бардылар. Кэлин  киниэхэ түүлээх таҥас тигэн эрэрбин истэн, Өймөкөөн нэһилиэгиттэн кыраайы үөрэтээччи Тамара Васильева ыт уонна саһыл тириитин ыыппыта. Аны санаатахха, уоллара ыраах айаҥҥа турунарын сэрэйбит курдук, өймөкөөннөр өйөөбүттэрэ – хайдах эрэ үөһэттэн этитии курдук эбит. Мин Дугуйдаҥҥа бэйэтигэр эмиэ эппитим: “Бу таҥаһыҥ тигиллэригэр эн биир дойду­лаахтарыҥ өймөкөөннөр олугу уурбуттара”, – диэн.

Дугуйдан саха эр киһитин олоххо оруолун үрдэтэр олус улахан суолталаах айаҥҥа турунан эрэр. Барыны бары булар-талар, тымныыны-ырааҕы тулуйар, омугун ааттатар эр киһи эрэллээх доҕоро, миинэр миҥэтэ – саха ата. Мин Дугуйданы Мандар Ууска майгыннатабын. Кини эдэр эрдэҕинээҕитин санатар. Эмиэ итинник, хачаайы кыра уҥуох­таах этэ. Биир лэппиэскэ өйүөлээх, кумааҕы­лаах харандааһын туппутунан саха норуотун нэһи­лиэстибэтин үйэтитэргэ туруммута. Улахан айанньыт сүҥкэн үтүөтэ – билигин саха дьоно кини көрдөөн, чинчийэн булбут, өбүгэлэртэн кэлбит иис оһуорун, тимир оҥоһуктарын холобур оҥостон киэҥник тутта сылдьаллар.

Дугуйданы бастаан көрөн баран, тикпит таҥаһым киниэхэ улахан буолууһу дуу дии санаабытым. Ол эрээри туттара-хаптара, саҥарара-иҥэрэрэ, тыла-өһө олохтооҕо, быһата, киһим көрөн олордохпуна харахпар улаатан кэлбитэ. Дьиктитэ баар, кэппитигэр, барыта сөрү-сөп түбэспитэ. Дьиҥэр, бэйэтин көрбөккө сылдьан, хаартысканан эрэ сирдэттэҕим дии. Дугуйдан бу айанын аан дойду барыта кэтээн көрүөҕэ. Омуктар болҕомтолорун кини тугу аһыырыгар,  хайдах айанныырыгар ууруохтара суоҕа. Сүрүн толкуйдара “сахалар туох таҥаһы кэтэн, тоһуттар тымныыны тулуйаллар эбитий?” диэн буолуоҕа. Дьон бары Дугуйдан айанын таҥаһын сирийэн үөрэтиэхтэрэ, көрүөхтэрэ-истиэхтэрэ. Онон уолбут бу суолталаах экстремальнай  айана үөһээттэн ыйыллан кэлбит курдук, – диэн бэлиэтээтэ Изабелла Иннокентьевна.

Кырдьык да, оннук эбит. Бэрт кылгас кэм иһигэр таҥаһа барыта тигиллэн, аттарыллан бэлэм буолла. Уолбутугар айана табылларыгар, соругун ситиһэригэр баҕарабыт.