Өймөкөөн «Куортуктаах кинээһинэн» биллэр Сэмэн Массакы сыдьааннара түмсэллэр

Кэлиҥҥи сылларга Дьокуускайга улуустар күннэрин ыытыы үгэскэ кубулуйан, улахан суолталаах тэрээһин  биир дойдулаахтары түмэр буолан, төрөөбүт дойдуларын сайдыытыгар үгүс дьон улахан өйөбүлү оҥорор буоллулар. 

Биир оннук умнуллубат тэрээһининэн  тэриллибитэ 105 үбүлүөйдээх сылын чэрчитинэн ыытыллыбыт Өймөкөөн улууһун күннэрэ буолла.  Ю.А. Гагарин аатынан култуура уонна ускуустуба киинигэр  тымныытынан аатырар Өймөкөөн улууһун күннэригэр сыһыаран, XIX-XX үйэлэр кирбиилэригэр олорон ааспыт Өймөкөөн улууһун биир киэн тутта ааттыыр киһитэ, «Өймөкөөн куортуктаах кинээһэ» диэн аатынан-суолунан биллибит Семен Петрович Готовцев I — Массакы Сэмэн  мэтириэтин биир дойдулаахтарыгар билиһиннэрии буолла.

Бу дириҥ ис хоһоонноох тэрээһин туһунан Массакы Сэмэн хос-хос-хос сиэнэ Марианна Заровняева маннык кэпсээтэ:

— Сыл-хонук аастаҕын аайы үлэ үөһүгэр сылдьыбыт, бар дьон туһугар олорбут, үтүөнү турууласпыт дьон олохторо биллэ суолталанан иһэр.  Уһук хоту бүгэн сытар улуус олоҕор уончалыы хонуктаах уһун сындалҕаннаах  айаны тулуйар, сыралаах үлэттэн толлубат, киириилээх-тахсыылаах, билсилээх-кэпсэтиилээх дьон – атыыһыттар буолаллара. Семен Петрович Готовцев I -Массакы Сэмэн бэйэтэ хара күүһүнэн үлэлээн-хамнаан, ынах-сүөһү ииттэн, ийэтинэн таайа Өймөкөөн аатырбыт баайа, 1-кы гильдиялаах меценат-атыыһыта Николай Осипович Кривошапкины кытта тэҥҥэ айаннаан, Дьокуускай куоракка кэлэ-бара көмөлөһөн,  кыаҕыран барбыта. Кини Өймөкөөн улууһугар «Куортуктаах кинээс» дэнэрэ. Массакы Сэмэн дьиэтин үгүс киһи кыйа ааспакка, хонон-өрөөн, кыһалҕатын быһааттаран ааһара. Оннук бар дьон убаастыыр киһитэ этэ. Бу туһунан Томтордооҕу модельнай бибилэтиэкэ сэбиэдиссэйэ  Амгира Спиридонова билиһиннэрэн, эбиитин Өймөкөөн Томторо курдук ыраах сиртэн аҕалан,  кинигэ быыстапкатынан тэрийэн бигэргэттэ. Семен Петрович Готовцев I — Массакы Сэмэн  түспүт хаартыскалара олус сэдэхтэр. 1912 с. буолбут инородческай сийиэс кыттыылаахтара губернатор Иван Крафты кытта  түспүт былыргы хаартыскаларыгар Өймөкөөн улууһун дэлэгээссийэтэ: Николай Кривошапкин, Максим Заболоцкай уонна Семен Готовцев I-Массакы Сэмэн бааллар. Маны таһынан, атыыһыт Николай Кривошапкин  дьиэ кэргэнин кытта түспүт хаартыскатыгар кини эмиэ баар. Кулаактааһын кэнниттэн Массакы Сэмэн дьиэтигэр Өймөкөөн бастакы оскуолата аһыллыбыт. Кэлин таҥара дьиэтэ, кулууп буолбут. Өймөкөөн куортуктаах кинээһэ Семен Петрович Готовцев I -Массакы Сэмэн мөссүөнүн үйэтиппит талааннаах худуоһунньукка Семен Лукансига аатырбыт аймахпытын үйэтиппитигэр махтал тылын бастыҥын аныыбыт.  Эверест хайатыттан этэҥҥэ айаннаан кэлэн, өбүгэлэригэр махтанар санааттан, Массакы Сэмэн сыдьаана Евгений Кривошапкин аатырбыт өбүгэтин — Куортуктаах Кинээс сырдык мөссүөнүн үйэтитиэн баҕарбыта. 2024 сыллаахха социальнай ситиминэн саха эдэр худуоһунньуга Семен Лукансины кытта билсибитэ. Худуоһунньук эһэбит олоҕун үөрэтэн баран, кини мэтириэтигэр ылсарга сөбүлэспитэ.

Мэтириэт ааптарын кылгастык билиһиннэрдэххэ, Семен Никифоров-Луканси  П.П. Романов аатынан Дьокуускайдааҕы художественнай училищены бүтэрбитэ. Салгыы В.И. Суриков аатынан Москубатааҕы судаарыстыбаннай художественнай институту ситиһиилээхтик бүтэрбитэ. Арассыыйа худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ. Кини  Арассыыйаҕа, тас дойдуларга ыытыллыбыт араас быыстапка, бырайыак кыттыылааҕа. Семен Луканси үлэлэрэ Мароккоҕа, Исландияҕа, Италияҕа, Финляндияҕа, Турцияҕа, Израильга о.д.а. дойдуларга чааһынай кэллиэксийэлэргэ, өрөспүүбүлүкэ художественнай музейыгар бааллар. Хартыына биһирэмигэр Семен Луканси куйаар ситиминэн эҕэрдэ ыытан, тэрээһиҥҥэ мустубут дьон бары үөрдүбүт, астынныбыт.

Аатырбыт худуоһунньукка Массакы Сэмэн мэтириэтин сакаастаабыт Өймөкөөн улууһун дьокутааттарын сэбиэтин бэрэсэдээтэлэ, сахаттан бастакынан Эверест хайаны дабайбыт тулуурдаах-дьаныардаах альпинист, өрөспүүбүлүкэ киэн туттар экстремал-спортсмена  Евгений Кривошапкинныын  бу  хартыынаны  Өймөкөөн күннэригэр биир дойдулаахтарбытыгар анаан  билиһиннэриэхпит диэн эрдэттэн былааннаабыппыт. Ол сорукпутун толорон, аймахтарбыт ортолоругар өбүгэбит мэтириэтэ уруһуйдаммыт хартыынаны үөрүүлээх быһыыга-майгыга арыйдыбыт.

Улуус дьаһалтата өйөөн, Өймөкөөн улууһун күннэрин бырагырааматыгар  киллэрбиттэригэр Массакы Сэмэн сыдьааннарын  аатыттан улуус баһылыгар Александр Оконешниковка, култуура управлениетын салайааччытыгар Аксиния Сивцеваҕа барҕа махталбытын биллэрэбит. Киэн туттар киһибит мөссүөнүн үйэтитии аймахтарга, ыччат дьоммутугар улахан үөрүүлээх түгэн.

Оччотооҕу кэм дьонун ыарахан олохторун бары сир сиксигинэн  билэ сылдьабыт. Кулаактааһыҥҥа түбэспит ыар кэмнэр өр сылларга Массакы сыдьааннарын таарыйан кэлбитэ. Массакы Сэмэн үтүө аата олох  уларыйыыта сөргүтүллэн, үтүө дьыалата тиллэн, Өймөкөөн улууһун биир киэн туттар киһитэ буоларын биһиги, кини сыдьааннара ыччат дьон, бииргэ түмсэн аатын дорҕоонноохтук ааттатан эрэбит. Махтал истиҥин аныыбыт   РФ  үтүөлээх учууталыгар, Өймөкөөн бочуоттаах олохтооҕор, кыраайы үөрэтэр учууталбытыгар  Мария Поликарповна Бояроваҕа. Кини Массакы Сэмэн үтүмэн сыдьааннарыгар оччотооҕу ыарахан балаһыанньа кэмин сырдатан, чугас киһибит туһунан бэрт үгүс эбии саҥаны биллибит.

Аатырбыт меценат-атыыһыт Н.О. Кривошапкин бииргэ төрөөбүт балта Мавра көрбүөччү, айдарыылаах эбитэ үһү. Кини Массакы Сэмэн  ийэтэ буолар. Дьон кэпсээниттэн иһиттэххэ, Мавра  Н.О. Кривошапкиҥҥа үтүө сүбэһит эбит. Меценат-атыыһыт балтын уолун Сэмэн Массакыны олох тэҥҥэ илдьэ сылдьан айанныыра, үтүө дьыаланы оҥороро. Бу туһунан Н.О. Кривошапкин бииргэ төрөөбүт быраатын Уйбаан Осипович хос-хос-хос сиэнэ, урбаанньыт, попечитель, кини үтүө дьыалатын салгыыр Лариса Кривошапкина ахтан аһарда.

Биһиги Лариса Юрьевналыын чугас  аймахтыы буоларбытын быйыл билэн, үөрүүбүт муҥура суох. Бэйэ бэйэбитин өйөһөн, күүспүтүн холбоон Н.О. Кривошапкин аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи үһүс «Якутск Купеческий» пуоруму ыытан турабыт. Лариса Юрьевнаҕа Массакы сыдьааннарын аатыттан эмиэ истиҥ махтал тылларын аныыбыт. Массакы Сэмэн сыдьаана Евгений Кривошапкин бу мэтириэтинэн аймахтары бииргэ түмэ тарта. Олорон ааспыт үтүө өбүгэбит аатын үйэтитэр, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ кэпсиир — биһиги ытык иэспит. Мин тус кылаатым диэн — өбүгэм Массакы Сэмэн аҕыс оҕотун дьиэ кэргэнин, сиэннэрин, хос сиэннэрин хаартыскаларын аймахтартан хомуйан, биһирэм (презентация) оҥорбутум буолар. Сыралаах эрээри түмүктээх үлэбиттэн дьонум бэркэ астыннылар, махтаннылар. Салгыы ким ханна олорорун, туох ситиһиилээҕин эбиэхпит, араас көрсүһүүлэри тэрийиэхпит. Онон аатырбыт өбүгэбит суолталаах аатын бар дьоммутугар тилиннэрэр сыалтан, Массакы Сэмэн сыдьаанара кэлэр сылга үгүс быламмытын олоххо киллэриэхпит. 

… Ити курдук, Өймөкөөн улууһа төрүттэммитэ 105 сылыгар ыытыллыбыт Өймөкөөн күннэрэ Массакы Сэмэн уонна Николай Кривошапкин чугас аймахтарын биир сомоҕолоото.  «Өбүгэ күүһэ — түмсүүгэ!» диэн санаанан, мантан инньэ аймахтар элбэхтэ көрсүһэн, маннык уустук кэмҥэ бэйэ-бэйэлэрин өйөһө сылдьыахтара, улуустарын бары тэрээһиннэригэр көхтөөхтүк кыттыахтара.