Өктөм оскуолата: оҕону эргиччи сайыннараары…

Бу оскуола маҥнайгы сыбаайатын түһэрэллэригэр суруналыыстар халыҥ кэккэлэригэр баарым. Аҕыйах сыл иһигэр дьэндэйэн тахсыбыт оскуола кэтит, үрдүк кирилиэһин дабайан тахсан ааны арыйааппын кытта миигин букатын атын, аныгы үөрэх кыһата уруйдуу көрүстэ. Бу – Хаҥалас улууһун Өктөм агро-хайысхалаах орто оскуолата.

Улуус бастакы оскуолата

Оскуола иккис мэндиэмэнигэр тахсааты кытта “Первая школа в улусе 1874–2024” панно харахха тута быраҕыллар. Өр буолбата, миигин панно аттыгар ыҥыран илтилэр. 7-с кылаас үөрэнээччитэ, бу паннону тикпит оҕолортон биирдэстэрэ Нарыйаана Прудецкая: “Улуус бастакы оскуолата диэн идиэйэлээх бу паннону, оскуолабыт быйыл 150 сыллаах үбүлүөйүнэн сибээстээн 8-с “Б” кылаас үөрэнээччитэ Күннэй Васильеваны кытта, педагог-библиотекарь Г.М. Гаврильева, технология учуутала М.И. Коркина салайыыларынан тикпиппит. Маҥнай эскииһин толкуйдаабыппыт, үс аҥаар ый курдугунан панно олоччу бэлэм буолбута. Манна 1874 сыллаахха маҥнайгы оскуола тэриллиэҕиттэн, билиҥҥи оскуолаҕа тиийэ, барыта биэс оскуола устуоруйата көстөр”, — диэн кылгастык кэпсиир.

Өктөмнөөҕү агро-ос­куола бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ, Арассыыйаҕа киэҥник биллэр, сонун бырайыактардаах үөрэх кыһатынан суон сураҕырар. Дьоҕус хоско бииртэн-­биир оҕолор, учууталлар киирэн оскуолаларын олоҕуттан сырдатан, кэп­­сээн-ипсээн, миигин Москваҕа да “илдьэ” сырыттылар, кыс ортото ойуурга көтөрдөрү да “көрдөрөн аастылар”.

Ыҥырыалаах оскуола

Өктөм оскуолата атын агро-оскуолалартан уратыта диэн, 2014 сылтан оччолорго дириэктэр, билигин производственнай үөрэх маастара Петр Федотов салайыытынан мүөттээх ыҥырыаны иитиинэн дьарыктаналлар. Күн бүгүн оскуола бэйэтэ пасекалаах, 14 ыҥырыа “дьиэ кэргэнэ” баар.

“Маҥнай хайа өттүттэн чугаһыыры да билбэт этибит. Биир сыл ыҥырыаны иитэн көрбүт уопуттаах М.Р. Заляловы кытта сүбэбитин холбоон, күүспүтүн түмэн дьарыктанан саҕалаабыппыт. Саха сиригэр табыллыаҕын, үлэтэ суох дьон дохуот киллэриниэн сөптөөҕүн билэн баран, иккис сылыттан номнуо дьону-сэргэни үөрэтэн, киэҥник иһитиннэрэн барбыппыт. Билигин өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн сүүсчэ киһи ыҥырыаны тутар, итинтэн отучча киһи анаан-минээн дьарыктанар”, – диэн Петр Саввич кэпсээнин саҕалыыр.

Оскуола сүрүн соруга – оҕолору ыҥырыа иитиитигэр уһуйуу. Салайааччы бу хайысха тус уратылаах дьарык буоларын, айылҕа уларыйыытын учуоттаан көрөрү-истэри, элбэх билиини эрэйэрин ыйар. Итини таһынан, оҕолор мүөт хаачыстыбатын үөрэтэллэр, өрөспүүбүлүкэ, Арассыыйа таһымнаах билим-быраактыка кэмпириэнсийэлэригэр кыттан миэстэлэһэллэр, үлэһиттэр оннооҕор омук сирин учуонайдарын кытта кыттыһан ыҥырыа кыстааһынын, ыарыыларын туһунан билим ыстаты­йаларын суруйбуттар. Тыа ха­­һаайыстыбатын оҥорон таһаа­рааччыларын күһүҥҥү быыс­тапкатын чэрчитинэн ыытыллар мүөт куонкуруһугар икки кыһыл, икки үрүҥ көмүс мэтээл­лэри ылары ситиспиттэр.

“Сорох дьыл куйаас, сорох дьыл наһаа ардахтаах буолар. Маны барытын учуоттуур ирдэнэр. Тиһигин быспакка, түөрт-биэс оҕо дьарыктанар. Саас-күһүн түбүкпүт эбиллэр, сайынын иллэҥ соҕус”, – диэн быһаарар.

Ыҥырыалар билигин утуйа сыттахтара диэн ыйыталаһабын: “Кыһын букатын утуйан хаалбаттар, бытаараллар, ол да буоллар, мээчик курдук мустан аһыы олороллор”, – диэн миигин соһутар. Үчүгэй дьыл биир ыҥырыа “дьиэ кэргэниттэн” 20 киилэҕэ тиийэ мүөтү хому­йаллар үһү. Мүөттэрин олоччу дэриэбинэ, улуус иһигэр батараллар, ордорон араас дьаарбаҥкаларга атыылыыллар. Мүөтү таһынан пыльца, перга, прополис ылаллар, сайыҥҥы өлбүт ыҥырыалартан сүөһүөххэ туһалаах көөнньөрбө (настой), маас оҥороллор эбит.

Көтөрдөрү чинчийэр эспэдииссийэ

Аны Өктөм оскуолатыгар 1998 сылтан үөрэнээччилэри айылҕаҕа харыстабыллаахтык сыһыаннаһарга, патриотичес­кай тыыҥҥа иитэр, биология­ҕа сэҥээриини үөскэтэр ураты көрүҥү тэрийиэххэ диэн сүбэ­­лэспиттэр. Кэлэктиип ити санаа­тын учуонай, биология билимин дуоктара Н.Г. Соломонов истэн, Эркээни хочотун үөрэтэр эспэдииссийэни тэрийиэххэ диэн сүбэлээбит. “Урукку өттүгэр балаакканан хонууга тахсан сытан чинчи­йэрбит. Кэлин ирдэбил күүһүрэн, быстах тахсан киирэбит эбэтэр ХИФУ баазатыгар барабыт. Оҕолор улаханнык сэҥээрэллэр, көтөрдөрү хото үөрэтэбит. Эспэдииссийэҕэ сылдьыбыт элбэх оҕо биология­ны, химияны кытта сибээс­тээх идэлэри талаллар, үс билим үлэһитэ үүнэн таҕыс­та”, – диэн салайааччы Петр Саввич киэн тутта ааттаталыыр. Эспэдииссийэ кыһыннары үлэлиир. Атын көтөрдөрү сэргэ, биир сүрүн эбийиэгинэн хотойдору чинчийэл­лэр, кэтээн көрөллөр. Кэлин өссө суору үөрэтэр буол­буттар. Эспэдииссийэҕэ баар оҕолор Арассыыйа таһым­наах кэмпириэнсийэлэргэ кыттан миэстэлэһэллэр.

Путины кытта көрсүбүт оҕо

Оскуолатааҕы “Сайдыс” оҕо хамсааһынын салайаач­чыта, 10-с кылаас үөрэнээччитэ, оннооҕор ыйдары сахалыы саҥарар Саша Никифоров былырыын ахсынньыга ыытыллыбыт “Бастакылар хамсааһыннара” эрэгийиэннээҕи сэбиэккэ улуус аатыттан кыттар чиэскэ тиксибит. Салгыы тохсунньуга Саха сириттэн сүүмэрдэммит сэттэ оҕо кэккэтигэр киирэн, Москва куоракка ыытыллар үөрэнээччилэр Бүтүн Арассыыйатааҕы иккис сийиэстэригэр баран, дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путины кытта көрсөр, Арассыыйа Өрөгөй ырыатын ыллыыр дьолун билбит.

– “Сайдыс” хамсааһыммыт 26 чилиэннээх, оскуола иһинээҕи биир да тэрээһинтэн туора турбакка кыттабыт. Мин Саха сирин аатыттан “Бастакылар хамсааһыннарын” иккис сийиэһигэр дэлэгээт быһыытынан талыллан кыттыбытым. Бастакы күн ВДНХ-ҕа тэрээһин аһыллыытыгар илдьибиттэрэ. Иккис күн “Бастакылар хамсааһыннара” Бүтүн Арассыыйатааҕы үөрэнээччилэр, ыччаттар хамсааһыннарын саҥа быраабылаларын ылыммыппыт. Дойду хас биирдии эрэгийиэниттэн кэлбит дэлэгээтигэр пультары түҥэппиттэрэ, куоластааһын онон барбыта. Бу иннинэ хамсааһыҥҥа 6-18 саастаах оҕолор киирэр эбит буоллахтарына, быйылгыттан үөрэнээччилэри сэргэ, 25-гэр диэри саастаах ыччат хапсар.

Үһүс күммүтүгэр ВДНХ 75-с павильонугар илдьибиттэрэ. Бүтэһиккэ диэри Бэрэсидьиэн Путинныын көрсөрбүт биллибэт этэ. Улахан бэрэбиэр­кэни ааһан киирбиппит. Тэлэбиисэринэн быһа ­эпииргэ көрдөрөр, үрдүбүтүнэн камералар устар буолан, олорор миэстэҕититтэн турумаҥ диэбиттэрэ. Миэхэ Арассыыйа былааҕын туттарбыттара. Арай, Олег Газманов “Вперед, Россия!” ырыата тыаһаатын кытта бары ойон турдубут, бары былаахпытынан далбаатаан бардыбыт. Сотору кэминэн Бэрэсидьиэн киирэн кэлбитэ, бары оннубутуттан ойон турдубут, олус күүстээх ауралаах эбит, тэрээһин атмосферата уларыйа түспүтэ, тута патриотическай тыын уһуктубута. Бэрэсидьиэн Владимир Путины кытта Арассыыйа өрөгөй ырыатын ыллаабыппынан киэн туттабын, – диэн кэп­сиир Саша.

Ыттар кыһалҕаларын быһаарбыттар

Оттон оскуола 10-с кы­­лааһын үөрэнээччилэрэ бэйдиэ сылдьар, быраҕыллыбыт ыт, куоска кыһалҕатын быһаарар суолу тобулбуттар. Кылаас салайааччыта иилээн-саҕа­лаан, “Эко-патруль: зооволонтеры” бырайыактара Бүтүн Арассыыйатааҕы “Эко-ШкИБ” оскуола, ыччат көҕүлүүр экологическай бырайыактарын күрэһин “Бастыҥ сырдатар бырайыак” номинациятыгар кыайыылааҕынан тахсан, 150 тыһ. солк. харчынан бирииһи туппуттар, пилотнай оскуола кэккэтигэр киирбиттэр. Судургутук быһаардахха, күрэс билигин нэһи­лиэктэргэ ыытыллар Олохтоох көҕүлээһини өйүүр бырагыраа­ма курдук эрээри, оҕо, ыччат ортотугар ыытыллар экологическай ха­­бааннаах күрэс эбит.

Бырайыак хайдах толкуйданан, ситэн-хотон тахсыбытын Алина Осипова, Дайаана Болтунова бу курдук сырдаталлар: “Өйбүтүгэр үс быра­йыактаах этибит, онтон хайатын талан олоххо киллэрэбит диэн толкуйдуу сырыттахпытына, оскуолабыт аттыгар икки ыт оҕотун аҕалан бырахпыттар этэ. Оскуола учуутала устубут видеота нэһилиэк иһигэр киэҥник тарҕаммыта, онон бу кыһалҕаны чорботуохха диэн санааҕа кэлбиппит. Ыт бэйдиэ сылдьара, үксүгэр дьон эппиэ­тинэһэ суоҕуттан тахсар”, – диэн саастарыгар холооно суох боччумнаах оҕолор кэпсээннэрин саҕалыыллар.

“Бырайыакпыт дьиэ кыы­лын быраҕыы эппиэтинэһэ суох быһыы буоларын оҕолорго, улахан дьоҥҥо сырдатар соруктаах. Үксүн кыра кы­­лаас оҕолорун кытта үлэлэһэбит. Тоҕо диэтэххэ, эппиэтинэстээх буолуу кыра саастан саҕаланар.

Күрэскэ Арассыыйаттан – 249, Саха сириттэн 15 быра­йыак кыттыбыта. Москваҕа ыытыллыбыт наҕараада­лааһыҥҥа Саха сириттэн  салайааччыбытын кытта төрдүө буолан барбыппыт. “Бастыҥ сырдатар бырайыак” номинацияҕа кыайбыппыт быһыытынан, быра­йыакпытын олоххо киллэрэргэ анаан РФ Үпкэ министиэристибэтэ 150 тыһ. солк. харчынан биэрими­йэлээбитэ, өрөспүүбүлүкэ эбии 10 тыһ. солк. көрбүтэ. Камера, “петличка” атыыласпыппыт, баннер сакаастыахпыт, кылаас чаастарын, араас тэрээһиннэри ыытабыт, брошюралары тарҕатабыт, кэпсиибит. Нэһилиэккэ дьиэ кыылларын тутар ыаллары кэрийэбит, усулуобу­йаларын көрөбүт, ыарыыттан быһыылары туруортарбыттарын дуу, суоҕун дуу, туспа сурунаалга барытын сурунан иһэбит. Бүгүҥҥү туругунан 14 ыалга сырыттыбыт. Сорох дьон оскуо­ла оҕолоро кэлэн хаартыс­каҕа түһэ­рэллэр, көрөллөр-истэллэр диэн сөбүлээбэттэр, ол иһин аккаас­танааччылар эмиэ бааллар”, – диэн кэпсииллэр. Бу кылгас кэм иһигэр бэйдиэ сылдьар ыт аҕыйаабыт диэн оҕолор бырайыактарын түмүгэ көстөн эрэрин чорботоллор.

Олоҥхо бу курдук умсугутуулаах эбит

Кырдьыгын эттэххэ, култуураттан, чуолаан олоҥхоттон, тэйиччи соҕус киһибин, атыттар курдук былдьаһа-тарыһа билиэт ылан Олоҥхо ты­­йаатырыгар ойбоппун, дэҥ кэриэ­тэ сылдьабын. Ол эрээри, мантан инньэ тыйаатыр диэки “орох тэбииһибин” диэн санаа­ҕа кэллим.  Тоҕо? Олоҥхо бу курдук сэргэҕин, ураты, аныгылыы тыыннааҕын оскуола оҕолоро “Дьорҕостой Бэргэн” олоҥхолорунан арыйдылар диэтэхпинэ, омун буолуо суоҕа. Саас-сааһынан кэпсээтэххэ маннык…

Аныгы оҕо саха тылыттан тэйэн, бэйэлэрин икки ардыларыгар нууччалыы кэпсэ­тэллэрэ үксээтэ диэн санаат­тан, араас суоллары тобула таарыйа, оскуола дириэк­тэрэ Калиста Федосьевна Афанасьева көҕүлээн, өссө былырыын лааҕыр кыра оҕолоругар “Чурум-Чурумчукуну”  туруорбуттар.

Олоҥхо тыйаатырын кытта үлэлэһэн, артыыстары сыһыаран, биир санаанан Николай Шамаев-Чупчукаан “Дьорҕостой Бэргэн” олоҥхотун талан, сэтинньиттэн үөрэнээччилэргэ оруолларынан тылларын чочуйан, оҕолорго сөп гына сценарийын бэлэмнээн, Өктөмҥө миэстэтигэр тиийэн оҕолору уһуйан барбыттар. Тыйаатыр үлэһиттэрэ олоҥхо туруоруутугар, таҥаһыгар-сабыгар тиийэ бэлэм­нэспиттэр.

Саха литэрэтиирэтин уонна муусука учуутала Татьяна Давыдова маннык быһаарар: “Үөрэнээччилэрбит саха тылын умнубаттарын туһугар туруулаһарбыт ирдэнэрин кэм-кэрдии көрдөрбүтэ. Оттон саха тылын саамай сүөгэйэ-сүмэтэ олоҥхоҕо баар. Сүрүн оруо­лу таһынан, олоҥхоҕо оонньуур хас биирдии оҕо, судургу да буоллар, саҥарар тыллаах. Классическай толорууга кыратыттан уһуйуллубут, биир-икки эрэ оҕо кыттар, маассабас кыаллыбат. Оттон бу олоҥхонон биһиги элбэх оҕону хаптыбыт.

Олоҥхо аныгылыы истиил­лээх туруоруллубутун быһыытынан, оҕо ис хоһоонун өйдүүрүгэр, ылынарыгар чэпчэки.

Бу олоҥхону туруорууга биир бэлиэ уратытынан, сорох түгэннэргэ тыыннаах доҕуһуол буолар. Оскуолабытыгар былырыыҥҥыттан үөрэнээччилэр ВИА-лара үлэлиирин режиссердар таба көрөн, олоҥхоҕо сыһыарыахха диэн сүбэлэспиппит. Таарыйа, тыйаатыр фольклористара кэлэн, үөрэнээччилэрбитин саха үстүрүмүөннэригэр үөрэппиттэрэ, маастар-кылаас биэрбиттэрэ”.

Аактабай саалаҕа киирэн оннубутун булан олорооппутун кытта уоту саба тутан кэбис­тилэр, көрөөччүнү тута олоҥхо дойдутугар сиэтэн киллэрдилэр. Бу олорон Үөһээ, Орто, Аллараа дойдуга барытыгар “тиийэ” сырыттыбыт. Сүрүн дьоруой Дьорҕостой Бэргэн оҕо буолан төрүөҕүттэн, улаатан тапталлааҕын Күөрэгэйчээн Куону Аллараа дойдуттан баран быыһаан аҕалар хартыынатыгар тиийэ көрдүбүт, Аллараа дойду ааттаахтарыныын охсуһарыгар тэҥҥэ “ыалдьа” олордубут. Чаас кэриҥэ уһуннаах олоҥхо, санаабар, аҕы­йах мүнүүтэнэн түмүктэнэ оҕус­та. Аны олоҥхоҕо тыас-уус, уот-күөс, артыыстар таҥастара-саптара туох да ааттаах. Оскуола оҕолоро диэтэххэ, анал үөрэхтээх артыыстартан уратыта суох толороллор, хамсаналлар-имсэнэллэр.