Ийэ чабырҕахсыт Сэҥээрэ

Мария Герасимова-Сэҥээрэ – норуот фольклоругар бөдөҥ исписэлиис, доҕотторо ытыктаан ааттыылларынан Ийэ чабырҕахсыт, чабырҕаҕы, олоҥхону, оһуохайы тарҕатааччы, толорооччу, уһуйааччы.

Кини чабырҕаҕы бүтүн Арассыыйаҕа иһитиннэрбит талба талаан, норуодунай тыйаатыр артыыһа, режиссер, сценарист, ССРС култууратын туйгуна, РСФСР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ култууратын бочуоттаах үлэһитэ, РФ уонна СӨ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, “Саха сирэ” хаһыат уопсастыбаннай кэрэспэдьиэнэ, Чурапчы улууһун бочуоттаах олохтооҕо. Мария Андреевна көҕүлээһининэн, көхтөөх кыттыытынан, дьүүллүүр сүбэҕэ бэйэтэ үлэлэһэн, кини бирииһигэр эрэгийиэннээҕи чабырҕах күөн күрэһэ, улуус култууратын өйөбүлүнэн, утумнаахтык, уонча сыл үрдүк таһымнаахтык ыытыллан кэллэ.

Аны кэлэр 2026 сылтан саҕалаан бу куонкурус,  Өрөспүүбүлүкэтээҕи Норуот айымньытын дьиэтин уонна Чурапчы улууһунааҕы Култуура управлениетын тэрийиилэринэн, “М.А.Герасимова-Сэҥээрэ аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи көрүү” диэн аатынан, Саха сирин барытын хабан, ыытыллыаҕа.

Ытыктабыллаах  Мария Андреевнаны,
“Чараас сытыы тыллаах чабырҕахпыт чаҥыйдын!” диэн  кини көҕүлээһининэн сыллата ситиһиилээхтик ыытыллан кэлбит күрэс кэҥээн, тэнийэн, далааһыннанан  иһэринэн уонна Саха араадьыйатын 95 сылынан эҕэрдэлээн туран, сонунуттан үллэстэ түһэригэр көрдөстүм.

— Махтал буоллун! Чулуу киһибит Устин Нохсоороп “Чараас сытыы тыллаах чабырҕахпыт” диэн этиитигэр “чаҥыйдын!” – диэн эбэн  ааттаан, 8 сыл устата бэйэм ааппынан чабырҕах көрүүтүн ыыппытым. Кылаан чыпчаал бирииһи уйунан. Онтон бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбытым кэннэ улууһум көҕүлээн, мин  ааппынан икки сыл ити күрэһи ыытта. Аны быйыл мин  ааппынан бүтүн өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэс оҥорор былааннаммыттарын  истэн, долгуйан сылдьабын… СӨ саха тылын, фольклорун бэлиитикэ оҥороннор, “Саха” НКИХ икки сыл устата «Тыый! Чабырҕах!» телекүрэһин тэрийэн ыытаннар, чабырҕаҕы  киэҥ араҥаҕа таһаарбыттарын иһин улаханнык махтанабын!

Мин 8 сыл — 2004 сыл аҥарын хабан, Саха араадьыйатыгар Чурапчы сонуннарын кэпсиир кэрэспэдьиэнинэн үлэлээбитим. Саха араадьыйатыгар бэйэм толоруубар чабырҕахха аудио-диискэ оҥоттороммун, Саха  радиофондатыгар уонна күрэхтэһиигэ кыттыбыт чабырҕахсыттарга бэлэх ууммутум. Онон, араадьыйа 95 сыллаах үбүлүөйүнэн араас сылларга үлэлээн ааспыт кэрэспэдьиэннэри, араадьыйа бары үлэһиттэрин ис сүрэхпиттэн  эҕэрдэлиибин! Үлэлээн ааспыт сылларым миэхэ улахан оскуоланан буолбуттара. Онтон саҕалаан, улууһум култууратын, нэһилиэк историятын үөрэтэн, кинигэ  оҥорон, үлэлэһэн барбытым. Билигин 20-тэн тахса кинигэлэнним. Эһиэхэ, өрүү инникигэ, үүнүүгэ-сайдыыга дьулуһар төлөн сүрэхтэргэ  айымньылаах үлэни, дьолу баҕарабын!

***

Бүгүн, маннык бэлиэ күҥҥэ,  Сэҥээрэ саҥа чабырҕаҕын билсиэҕиҥ.

Татьяна Маркова.

Мин сахабын

(чабырҕах)

Мин сахабын.

Ураа муостааҕы ууһатан,

Сыспай сиэллээҕи сириэдитэн,

Киһи-хара буолбутум.

Халыҥ сис тыаларга

Хагдаҥ  эһэлэри,

Сур бөрөлөрү,

Буур тайахтары,

Күндү түүлээхтэри

Сонордоон сууһарар

Сорсуннаах булчут

Саха омук дэппитим.

Хайа дойду үөһүгэр дуу,

Туох кыраай түгэҕэр дуу

Хаһан-хайдах үөскээн,

Тоҕо туохтан куотан

Муустаах байҕал эҥэрдэнэн

Охуоскайга тиийэ

Киэҥ сиринэн тайаатым…

Биитэр төрүт уус

Үөскээбит ыырым дуу,

Төрөөбүт түөлбэм дуу?!

Иһэ-таһа биллибэт

Таайыллыбат таабырын!

Суорба таас  хайаларга

Сүдү аарыма очуостарга,

Сылдьыбыт сырыыларын,

Сынньаммыт ыырдарын

Сонургуу көрбүтүн

Сыралаах айаҥҥа

Саҥаны билбитин,

Сааһылаан-дьаарыстаан

Ойуулаан-дьарҕаалаан

Суруктаан-бичиктээн

“Кэлбиккэ-барбыкка

Сэһэргии тураар!”- диэн

Сэрэх-сылык өбүгэ

Сүдү бэлиэ оҥоорто

Сүүһүнэн сылларга

Суураллан хаалбакка

Сээркээн сэһэнэ

Сүһүөхтээҕи сөхтөрдө.

Харахтаахха хайҕатта.

Хайдах маннык суругу

Сайдыыта суох үйэҕэ

Суруйбута, айбыта

Субу билигин даҕаны

Таайыллыбат таабырын…

Мин сахабын!

Түүрдэртэн төрүттээх,

Төрүт былыргы тыллаах

“Көс бииһэ” дииллэр да

Тыһыынчанан күөллэри,

Сүүһүнэн үрэхтэри,

Сүгүрүйэ сүрэхтээн,

Улуу Өлүөнэ эбэни,

Сардааналаах Амманы,

Бүтэй бүччүм Бүлүүнү,

Күөх солко Ньурбаны,

Олоҥхо дойдута Сунтаары,

Өҥ буордаах Өлүөхүмэни

Таалар талыы Тааттаны,

Суон сурахтаах Суоланы,

Тоҕус томтордоох Чурапчыны,

Уһук Илиҥҥэ диэри

Баһаам үгүс сирдэри

Сахалыы ааттаталаан

Сүүһүнэн сылларга

Саха омук олорбутун

Туоһулара буолбуттара

Таайыллыбат таабырын!

Хотугу норуоттар

Эбээннэр, эбэҥкилэр,

Дьүкээгирдэр, долгааннар

Бары биир өйүнэн

Томороон тымныылаах,

Хабараан  дойдуну

Күүс үлэ күүһүнэн

Баһылаан кэллилэр,

Алмаастаах Анаабырга,

Көмүстээх Аллаҥҥа

Тымныы оройо Дьааҥыга

Чысхаан түөлбэтэ Өймөкөөҥҥө

Көтөр бииһэ ууһуур

Халааннырар Халымаҕа,

Балык баайдаах  Индигиргэ,

Буурҕалаах Булуҥҥа

Эриэхэлээх Эдьигээҥҥэ

Эмис соболоох Кэбээйигэ

Барытыгар саха тиийбит

Саха сирэ буолбут.

Сибиир       “дьэбириэйэ“ дэппит

Сөҕөн сүрэхтээбиттэр дуу?!

Сирэн сиилээбиттэр дуу?!

Таайыллыбат таабырын.

Самаан сайын кэлиитэ

Үрүҥ күҥҥэ сүгүрүйэ

Үҥэр-сүктэр Айыыларга,

Сир-дойду иччилэригэр

Аал уоту оттон,

Айах тутан, аһатан

Алгысчыт  аартыгы арыйар

Алгыһыгар кыттыһа

Араҥаччылыыр күүһү ыла,

Сырдык санааны иҥэринэ,

Бэйэ туругун бөҕөргөтө

Ис куту күүһүрдэ,

Өйү-санааны ырааһырда,

Эти-хааны чэбдигирдэ,

Эйэни-эккэни эҥэрдэһэ

Бастыҥ баҕаны барҕарда,

Дьоллоох олоххо тардыһа

Саха Ыһыах ыһар.

Өрө тутар итэҕэлэ

Үҥэр-сүктэр таҥарата

Алгыһа тиийэрэ

Кырдьыга-сымыйата,

Туолара-туолбата

Таайыллыбат таабырын…

Уустуктан уустук

Хоһуйар, дьүһүйэр

Кылыһах ырыалаах,

Дьиэрэһитэр тойуктаах

Киһи-аймах тылынан

Уус-уран айымньытын

Чыпчаала дэппит олоҥхо

Чахчы да хайҕанна

Аан дойдуга аатырда.

Саха сатаабата суох.

Омук тылын үөрэттэ

Аан дойдуну кэрийдэ

Бары сайдыыны биллэ.

Угаайылаах толкуйдаахтары,

Үктэбиллээх өйдөөхтөрү,

Албас алыабайдары…

Өркөн өйүнэн сүүйэн,

Тыл өрөгөйүнэн кыайан,

Бэдэр мэйиитинэн баһыйан

Саха дойдутун төһө-хачча

Өлбөт үөстүүрэ

Таайыллыбат таабырын…

Сэҥээрэ. 08.08.2025 с.