Ийэлээх кыыс «Кэрэҕэ ситим» быыстапкаларыттан санаалар

«ҮРГЭЛ» галереяҕа алтынньыга Сардаана Владимировна Яковлева уонна киһи кыыһа Анжелика Викторовна хартыыналарын дьон көрүүтүгэр туруордулар.

Дэгиттэр талааннаах ийэ уонна кыыс «Кэрэҕэ ситим» диэн ураты тыыннаах быыстапкаларынан кырдьык да көрөөччүлэри кэрэ эйгэтигэр сиэтэн киллэрэллэр. Ону таһынан туруоруллубут үлэлэр дьахтардыы уйан айылгыларынан тулаларыгар нарын-намчы дьикти эйгэни, уоскулаҥы тэнитэллэр, түүлгэ, остуоруйаҕа, номохторго олоҕурбут буоланнар абылыыр алыптаахтар. Киһи бу хартыыналары көрдөҕүнэ, хоһоон тыла бэйэтэ кутуллар эбит, ол курдук, поэтичнайдар, романтичнайдар.
Сардаана Владимировна бэйэтэ куорсун анньынан тахсыбыт Намнааҕы педагогика кэллиэһигэр уруһуй уонна черчение учууталынан номнуо 20-тэн тахса сыл үлэлиир. Кини Новосибирскайдааҕы педагогика университетын художественно-графическай салаатын ситиһиилээхтик бүтэрбит. Үөрэтэр оҕолорун көҕүлээн, угуйан Арассыыйа таһымнаах, дойдулар икки ардыларынааҕы араас айар-тутар, уран оҥоһуктар күрэхтэригэр, наука кэмпириэнсийэлэригэр, быыстапкаларга кыттан, биһирэбили ылбыт уһуйааччы, худуоһунньук. Кини бу курдук үлэтигэр умсугутуулаахтык сыһыаннаһан, дьаныардаах айар-тутар үлэтинэн үөрэтэр оҕолорун талааннарын арыйары ситиһэр.
Кини бэйэтэ норуоттар икки ардыларынааҕы «Портреты России» күрэххэ (2022 с.) «Мифы и легенды народов России», «Национальные орнаменты» диэн түһүмэхтэр чыпчаал кыайыылаахтара.
Сардаана Владимировна саха оһуоругар анаммыт хас да үлэлээх. Холобур, мин «Лика» диэн үлэтин олус сэҥээрдим: номоҕон дьүһүннээх кыыс оҕо хойуу суһуоҕа тыалга суһумнуур… хас сүүмэх быыһыгар сахалыы ойуу-дьарҕаа бэрт ураннык, нарыннык таммах курдук ойууламмыт. Баттах киһи, норуот туһунан бэрт элбэх суолталаах чопчулары илдьэ сылдьарын туһунан этэллэр. Бу уруһуй түҥ былыргы өбүгэлэрбит биһиэхэ үйэлэри ситимниир үтүө илдьиттэрэ, үрдүк өйдөбүллэрэ дуу диибин. Бу оһуордарынан тугу эппиттэрин ардыгар истибэппит, билбэппит буолуо. Ол дьоҕурбутун хаһан, ханна төлө туппуппут буолуой?!
«Оһуор-таҥалай ойуулар
Олус да дьиктилэр,
Одуулаан-сыныйан көрдөххө
Ордук киэркэйэн иһэллэр.
Өспүт үтүмэн үйэлэр
Өркөн өйдөрө тиллэллэр,
Аар былыргы талааннар
Арылыйа көстөн кэлэллэр!
Олоҥхо улаҕалаах тойуга
Олору кытары силлиһэр,
Өбүгэм үтүөкэн үгэһэ
Үүнэр күммүнүүн силбэһэр…»

(Моисей Ефимов).

Сардаана Владимировна уонна килбик кыысчаана Анжелика үлэлэрэ күннээҕи олох, тулалыыр эйгэ, айылҕа көстүүлэринэн эрэ муҥурдаммакка, айар-тутар иэйиилэринэн олус киэҥ ыырдаах буолан биэрдилэр. Ийэ уонна кыыс үлэлэрэ биир ситимнээхтэр: кэрэни хоһуйуу, айылҕаны кытары быстыспат ситим, дойдуга таптал. Кинилэр үлэлэрин өссө биир атылыы өрүтүнэн номохторго олоҕурбут уруһуйдара, дойдубут томороон тымныытыттан чаҕыйбакка кыырпах хаарга, тумарыкка, кырыаҕа кэрэни бэлиэтээн дьүһүйбүттэрэ буолар.
Анжелика Яковлева айар аартыкка саҥа үктэммит уран дьоҕурдаах кыыс араас тиэхиньикэни, ньыманы баһылаабыта сөхтөрөр: микрографика, ксилография, линогравюра, офорт, араас кыраасканан, өҥүнэн уруһуйдар. Эмиэ ийэтин туйаҕын хатаран, уруһуй учууталын идэтин Намнааҕы педагогика кэллиэһигэр ылбыт. Билигин Арктика институтугар ситиһиилээхтик үөрэнэ сылдьар, худуоһунньук-график идэтин баһылыыр баҕалаах.
Анжелика санаатын сахалыы сайаҕастык этинэр, сиэрдээх толкуйдаах, билиилээх ыччат буолара тус бэйэбин олус үөртэ. Хас эмэ чаас олус умсугуйан туран сэһэргэстибит. Сахалыы сиэргэ-туомҥа, үгэскэ ытыктабыллаах сыһыаннаах кыыс үлэлэрэ олус дириҥ ис хоһоонноохтор. Анжелика хас да тиэмэҕэ уруһуй ситимнэрин (триптих) оҥорбут: «Тоҥ биистэр», «Түүл, дойдуга эргиллии», «Эбэ бэлэҕэ», «Дойдум көстүүтэ».
Хас биирдиибит оҕо сылдьан кырыарбыт, халыҥ мууһунан бүрүллүбүт түннүгү одуулуурбут, сөмүйэбит сылааһынан түннүк нөҥүө туох баарын билээри тоҥ мууһу, кырыаны уулларан, дьэҥкэрбит түннүк тааһын быыһынан аан дойдуну көрөрбүт… Анжелика ол кырыалаах түннүгэр кинини Чолбон сулус угуйар, Тымныы Оҕуһа кини илиитигэр кэлэн муннун анньан буруонан тыынан бурҕайар…

Анжелика ийэтин өттүнэн — Таатта Решетниковтарыттан, Чурапчы Трофимовтарыттан, онтон аҕатынан Нам Яковлевтарыттан тардыылаах худуоһунньук кыыс. Төрүттэригэр иистэнньэҥнэр, уруһуйдьуттар бааллара биллэр. Икки эбэтэ Анна Дмитриевна Яковлева уонна Иустиния Михайловна Решетникова киниэхэ олус чугастар. Кинилэргэ ыалдьыттаан, Таатта Чөркөөҕөр, Чурапчы Сылаҥыгар, Намҥа оҕо сааһа ааспыта.
Анжелика биир олус интэриэһинэй үлэтэ «Лабаа ырыата» диэн. Бу үрүҥ-хара көстүүгэ баараҕай мас оҥоһуллубут. Анжелика этэринэн, бу эбээ Уистиния маһа, кини дойдутуттан олус кэрэхсээбит мастарын көстүүлэрин түһэрэн ыытар эбит уонна уруһуйдаа диэн көрдөспүт. Онуоха кыыс линогравюра ньыматынан бу киһини долгутар, уйадытар үлэни оҥорбут. Тус бэйэм оҕо сааспын санаатым. Хас биирдиибит эппэтэхпитин этэр, кистэлэҥмитин эрэнэр мастаах буоларбыт эбээт… Суорун Омоллоон «Чүөчээскитигэр» уоллаах кыыс оннук хахыйахтардаах этилэр, Кындыл «Хара кыталыгар» оннук ытык мастаах этилэр… Анжелика эмиэ «Эбээ маһа» диэн дууһатыгар илдьэ сылдьар бэлиэ талаһар сирдээх-уоттаах эбит. Эдэр киһи ол маһыгар тиийэн тугу этиэн, көрдөһүөн баҕарарын киһи сэрэйэр. Хайа баҕарар айар киһи айымньылара тулабытыгар тахсар араас быһыыттан-майгыттан, хараастыыттан үөскүүр буоланнар сиэрдээх харда курдук ылыныллаллар уонна толкуйдаталлар.
Бу лабаа энэлгэнэ иһиллэргэ дылы:
«Тишины хочу, тишины…
Нервы, что ли, обожжены?
Тишины… чтобы тень от сосны,
щекоча нас, перемещалась,
холодящая словно шалость,
вдоль спины, до мизинца ступни,
тишины…
звуки будто отключены.

Звук запаздывает за светом.
Слишком часто мы рты разеваем.
Настоящее — неназываемо.
Надо жить ощущением, цветом».
(А. Вознесенскай).
Анжелика дэриэбинэлэр кэхтэллэриттэн, эдэр дьон дэриэбинэттэн тэйэ быһыытыйалларыттан олус хараастарын бэлиэтээтэ. «Дэриэбинэҕэ олус элбэх хаарбах дьиэлэр бааллара киһини толкуйдатар», — диир. Хаарыан кэрэ айылҕабытыгар харыстабыллаахтык сыһыаннаһарбыт кэнэҕэски кэскилбит диэн этинэрэ тоҕоостоох. Бу курдук эдэр худуоһунньук барыбытын долгутар дириҥ ис хоһоонноох үлэлэрдээҕэ олус үөрдэр. Ол курдук, «Мета Я» диэн хартыынаҕа сиэмэх чыычаахтартан тоноҕосчуту, тэмэлдьигэни киһи нарыннык илиитигэр ылан харааннаан, хаххалаан өлөр өлүүттээн быыһаабыт — бу курдук биһиги тулалыыр айылҕабыт харыстабылы эрэйэр!
Төһө да бары билиигэ-көрүүгэ талаһан киэҥ сирдэргэ тиийдэрбит, дойдубутун, силиспитин-мутукпутун, өбүгэбитин кытары ситими быспатарбыт диир худуоһунньук («Брошенный дом»). Сайдыы аартыгар үктэнэммит, сир баайын хостоон хаарыан хампа дойдубутун хаппыт мастарынан туолбут хаһыллыбыт аппаларга кубулуттубут («Пейзаж»).

Я сказал: «А хочешь – будешь
спать в заброшенной избушке,
утром пальчики девичьи
будут класть на губы вишни,
глушь такая, что не слышна
ни хвала и ни хула…»
Он ответил: «Все – мура,
раб стандарта, царь природы,
ты свободен без свободы,
ты летишь в автомашине,
но машина – без руля…
Все прогрессы реакционны — если рушится челрвек!».
(А. Вознесенскай).

Биир күүстээх үлэтинэн «Хаарга күрэх. Көһүтүү» («Ожидание»). Бу элбэх дьон тоҕуоруһан туран хаар буурҕа ааһарын күүтэллэр, биир ийэ оҕотун хаххалаан суулаабыт уонна хоҥкуйан олорор… бары туох эрэ сырдыгы кэтэһэллэр… буурҕа-тыал-куус барыта ааһыахтаах эбээт… Бу бүрүүкээн турар кэм эмиэ ааһыах тустаах! Бары да ону күүтэбит. Анжелика мин ыйытыыбар сэмэйдик мичик гынна уонна ити хартыына хас биирдии көрөөччүгэ көҥүл толкуйу биэрэр диэн боччумнаахтык хоруйдаата уонна бэйэбиттэн: «Онтон эн бу түгэҥҥэ тугу олус күүскэ күүтэҕин?», -– диэн ыйытааччы буолла. Биир эҥэр санаалаахпытыттан олус үөрдүм.
Эдэр худуоһунньук Анжелика Викторовна оскуолаҕа үөрэтии бырагырааматын билэр буолан, биир сиэрдээх, оруннаах бэлиэтээһиннээх. Сөпкө этэр, оскуолаҕа аан дойду араас култуураларын үөрэтэбит эрээри, төрүт култуураҕа сөптөөх болҕомто ардыгар ууруллубат. Ол түмүгэр оскуола оҕолоро гжель, хохлома оһуордарын-бичиктэрин үөрэтэллэр эрээри, биир да олохтоох худуоһунньуктарбыт ааттарын да ааттаабаттар эбит диэн хомойор. Ол түмүгэр Нам педагогикатын кэллиэһигэр уонна Арктика институтугар үөрэнэр кэмнэригэр Саха сирин худуоһунньактарын билэн-көрөн эрэрин кэпсээтэ.
Бу курдук, ураты айар куттаах, санаабытын сайҕыыр, толкуйдатар үлэлэрдээх Сардаана Владимировна уонна Анжелика Викторовна Яковлеваҕа ситиһиини, саҥа саҕахтары, үрдэллэри баҕарабын.

Антонина УСКЕЕВА