Калининград — саха саллаатын дьылҕатыгар

Улуу Кыайыы үбүлүөйдээх 80 сылын көрсө дойду үрдүнэн араас суолталаах тэрээһиннэр ыытылыннылар. Биир оннук дириҥ өйдөбүллээх улахан хабааннаах дьаһал Арассыыйа уһук арҕаа муннугар, ол эбэтэр Кенигсберг (билиҥҥитэ Калининград) куораты ылыы кыргыһыытыгар кыттыыны ылбыт уонна сэрии толоонугар охтон көмүс уҥуохтара манна хараллыбыт саха буойуттарын кэриэстээн, кинилэргэ сүгүрүйүү хас да түһүмэҕинэн киэҥник ыытылынна.

Мин муус устар 6 күнүттэн саҕалаан, Калининград куорат уопсастыбаннай балаатататыгар «Якутяне в боях за Кенигсберг» диэн бырайыакка кыттыыны ылбытым. Бу бырайыак Калининград уобалаһынааҕы сахалар түмсүүлэрэ уонна Өлүөхүмэ куораттан уопсастыбанньык Лидия Алексеева бачыымынан тэрилиннэ. Манна Саха сириттэн Кенигсберг куораты ылыыга кыттыбыт дьон сыдьааннара кэлэн, дьоннорун кэриэстээн, кинилэр ааттара көмүс буукубанан суруллубут кэриэстэбил мемориалга сылдьан, соҥуоран, дойдуларын буорун ууран, ааттарын ааттаан чиэстээн бардылар.

Бырайыак чэрчитинэн төгүрүк остуолга мустан «Кенигсберг в судьбе якутян» диэн олус интэриэһинэй кэпсэтии буолла. Ону тэҥэ кэлбит ыалдьыттары кинилэр аймахтара сэриилэспит сирдэрин-уоттарын кэритэн, уобалаһы кытары билсиһиннэрдилэр. Ол курдук Балтийскай флотка экскурсия, билигин ол кэмнээҕи сэрии устуоруйатын кэпсиир фортарга, Илиҥҥи Пруссия түмэллэригэр сырытыннардылар. Маны таһынан Корнево бөһүөлэккэ уонна Черняховск куоракка бырааттыы көмүүгэ сытар саха саллааттарыгар сылдьан, кэриэстэбил сиэрин-туомун оҥорон санаабыт уоскуйан, дууһабыт кэҥээн кэллибит. Түгэнинэн туһанан, Калининград уобалаһыгар олорор сахалар түмсүүлэрин салайааччытыгар Туйаара Ивановаҕа уонна «Якутяне в боях за Кенигсберг» бырайыак ааптарыгар Лидия Алексееваҕа, Корнево диэн сиргэ сахаларга анаан мемориал таас туруоруутун сүүрэн көтөн ситиспит Владимир Окоемовка улахан махталбын тиэрдэбин. Кинилэр сахабыт дьоруойдарын ааттара ааттана турарын туһугар, көлүөнэ ситимэ салҕанарыгар олус таһаарыылаах хамсааһыннары, туһалаах тэрээһиннэри ыыталлар.

1941-1945 сыллардааҕы Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ Саха сириттэн 62 тыһыынчаттан тахса киһи ыҥырыллыбытыттан аҥардара кэриэтэ сэрии толоонугар охтубута. Олортон 11 тыһыынчаттан тахса саллаат көмүс уҥуоҕа хараллыбакка сураҕа суох сүппүтэ… Ол буойуттартан Кёнигсберг куораты ылыыга олохторун толук уурбут дьоммут ааттара-суоллара чуолкайданан, көмүс уҥуохтара көстүбүтэ санааны уоскутар. Аҕа дойдуларын көмүскүү Саха сириттэн ыҥырыллан, кыргыһыы толоонугар көҥүл, эйэлээх олох иһин сырдык тыыннарын толук уурбут буойуттар ааттара умнуллубакка үйэтитиллэн, көмүс буукубаларынан суруллан ааттара ааттанара аймах-билэ дьонноругар төһөлөөх күндү буолуой?!

Биһиги дьиэ кэргэн Кёнигсберы ылыыга сыһыаннаах буолан, үйэтитии дьаһалларыгар барытыгар кыттыыны ыллыбыт. Ол курдук хос эбээбит Ирина Егоровна Афанасьева бииргэ төрөөбүт убайдара Архыып уонна Ньукуус диэн ини-биилэр 1942 с. от ыйын 6 күнүгэр Сунтаар улууһун Үөһээ Мэйик нэһилиэгиттэн ыҥырыллан сэриигэ барбыттара. Инньэ гынан Өрүүнэ ийэтинээн бэйэлэрэ эрэ ыраах, үрэх баһыгар олорон хаалбыттар. Архыып ыал улахан оҕото буолан кэргэннэммитэ уонна киниттэн биир уол оҕо Петр Архипович диэн хаалбыта улаатан тыа хаһаайстыбатын салалтатыгар үлэлээбитэ. Кини ыарахан ыарыыттан биһиги кэккэбититтэн туораабыта. Петр Архипович биир уол оҕолоох. Кини тутуу инженерэ үөрэхтэнэн, Дьокуускайга үлэлии-хамсыы сылльар. Ньукулай ыал да буолбакка сылдьан эдэркээн сааһыгар дойдутун немец халабырдьыттарыттан көмүскүү барбыта. Ол күн дьиэлэриттэн тахсан барбыттара да, ол онон эргиллибэтэхтэрэ… Сураҕа суох сүппүттэрэ…

Таайбыт фронтовик Архип Егорович Афанасьев (1917 с. төрөөбүтэ), 235-с стрелковай полк Прибалтийскай фронугар сэриилэспит. Кини бойобуой сырыыта Псковскай уобаласка диэри тиийэр. 1944 сыллаахха от ыйын 24 күнүгэр улаханнык бааһыран, госпитальга тыына быстыбыт. Кини Великие Луки Карцево дэриэбинэтигэр байыаннай кылабыыһаҕа көмүллэ сытар. Иккис таайбыт Николай Егорович Афанасьев (1919 с. төрүөх) оччотооҥу фронт дьураатыттан саҕалаан, 2 сылы быһа сэриилэһэн, Илиҥҥи Пруссияҕа диэри кэлэр (билиҥҥитэ Калиниградскай уобалас). Кимэн киирии кэмигэр өстөөх буулдьатыттан ыараханнык бааһыран, 1944 с. балаҕан ыйыгар сырдык тыына быстыбыт. Калининград уобалаһын Нестеров оройуонун Яснай Поляна бөһүөлэгэр бырааттыы көмүүгэ сытар… Аҕыйах ахсааннаах саха омуга Улуу Кыайыыны уһанса ыраах Саха сирин Сунтаарын үрэҕин баһыттан бачча ыраахха тиийэ кэлэн, өстөөҕү үүрэр бүтэһик киирсиигэ сырдык тыыннарын толук уурдахтара… Билигин биһиги, кинилэр удьуордара бу сиргэ кэлэн олоробут, үөрэ-көтө дьоллоохтук сылдьабыт, олох кэрэтин кэрэхсиибит, айабыт-тутабыт.

Кыайыы 75 сылыгар Таайбыт Николай Егорович көмүллэ сытар сиригэр өр көрдөөһүн түмүгүнэн эбээбит Лидия Егоровна бииргэ төрөөбүттэринээн уонна кыыһынаан тиийэн көрдөөччүлэри, оскуола дьаһалтатын уонна музей дириэктэрин кытта көрсөн, тэрээһин ыытан кэриэстээн кэлбиттэрэ. Убайыгар, таайдарыгар сылаас чэй кутан, алаадьы, табах, сибэкки ууран, кыайыы иһин махтанан, эн сыдьааннарыҥ бу сылдьабыт диэн ытыгылаан, кэриэстээн, көрөн-истэн, дьаһайан барбыттара.

Оттон фронтовик Архыып Егоровичка Кыайыы 80 сылын көрсө Великие Луки Карцево дэриэбинэтигэр байыаннай кылабыыһаҕа көмүллэн сытар уҥуоҕар баран, дойдутун сиэрин-туомун толорон кэлэр былааннаахпыт. Быйыл Калининградка 8 маайга сиэн балыстара кэлэн, таайбытыгар фронтовик, саха саллаата Николай Егоровичка сылльан, дойдутун буорун кутан, түптэ сытын таһааран, эмиэ сахалыы чиэстээн, кэриэстээн кэллибит. Хас биирдии кэлбит аймах оҕолуун-уруулуун бары тахсан ыччаттарбытыгар эһиги таайдаргыт манна сыталлар, кинилэри хаһан да умнумаҥ, хайаан да кэлэн, көрөн барар буолуҥ диэн үөрэтэбит, кинилэр кылгас эрээри хорсун олохторун кэпсиибит. Кэлэр көлүөнэҕэ этиэхпин баҕарабын: өбүгэлэргитин умнумаҥ, кинилэри ытыктааҥ, кинилэринэн киэн туттуҥ. Кинилэр үтүө ааттарыгар сүгүрүйэн, ытыктаан олоххутун дьоһуннаахтык олоруҥ диэн.

Калининград куоракка кинилэр балыстара, биһиги ийэбит Афанасьева Лидия Егоровна кэлэн олохсуйбута 6 сыл буолла. Кини сааһын тухары Саха өрөспүүбүлүкэтин доруобуйатын харыстабылыгар үлэлээн бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан баран, бу дойдуну сөбүлээн, иккис дьиэ оҥостубута. Эбээбит манна таах олорбот, араас бырайыактарга, култуурунай, уопсастыбаннай тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттар, элбэх дьону кытта билсэр, уопсастыба олоҕо тупсарын туһугар бэйэтин сэмэй кылаатын киллэрсэр.  Мин Лидия Егоровна уола Афанасьев Сарыаллыын ыал буолан олоробут, 3 оҕолоохпут. Онон Саха буойуттара Архип Егорович уонна Николай Егорович ыччаттара, хаан уруу аймахтара буолан, кинилэр ситэ олорботох олохторун салгыыбыт, ситим быстыбатын, кэскилбит кэҥээтин…

Мин бэйэм Дьокуускайга Олоҥхо тыйаатырыгар артыыһынан үлэлиибин. Билигин оҕолонон олорор кэммэр Калининград куоракка оҕолорбунаан көһөн кэлбиппит. Билигин таайбыт сэриилэспит, хаанын тохпут, фашистары кыайбыт сирэ Калининград биһигини угуйара-тардара мээнэҕэ буолбатах эбит дии саныыбын. Ким да умнуллубат, туох да сотуллубат, ситим салҕанар…

Суруйда Сайаана Леонова.

Калининград к.