Кэрэҕэ кынаттыыр олохпут аргыһа – «Кэнчээри»

Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин 2023 сылы дойдуга Педагог уонна уһуйааччы сылынан биллэрбитэ. Бүгүн эһиэхэ кэпсиир киһибит олоҕун  оҕону иитиигэ анаабыт, элбэх көлүөнэ ыччаты уһуйбут педагог буолар. Кини идэтинэн – устуоруйа учуутала, бэйэтин тус баҕатынан эдэр эрдэҕиттэн оҕолору ырыа алыбыгар үөрэтэн, кэрэ эйгэтигэр сирдиир. РФ уонна СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна, Учууталлар учууталлара, новатор-педагог Василий Степанович Парников 78 сааһыгар эдэрдэргэ холобур буолар гына айымньылаахтык үлэлии сылдьар. Кини тэрийбит «Кэнчээри» ансаамбыла номнуо 50 сылын туолла. Биир кэлэктииби үйэ аҥаарын устата бэриниилээхтик салайа, саҥаттан саҥа оҕолору дьарыктыы сылдьара ураты холобур буолар.

Саха бастакы идэтийбит хормейстера, РСФСР үтүөлээх, СӨ норуодунай артыыһа Февронья Баишева манныгы бэлиэтээн турар: «Василий Парников дьиҥнээх самородок-хормейстер. Кини музыка да, вокал да үөрэҕин барбатах буолан баран, аҥаардас айылҕаттан айдарыылаах талаанынан оҕолор куоластарын наһаа үчүгэйдик туруоран сайыннарар, ыллыыр диапазоннарын кэҥэтэр дьоҕурдаах. Үөрэтэр оҕолоро  академическай да, норуодунай да ньыманан үрдүк таһымнаахтык ыллыыр кыахтаахтар. Хомойуох иһин, оҕолору кытта сатабыллаахтык үлэлиир салайааччы билиҥҥитэ сахалартан кини соҕотох исписэлиис диэтэххэ, олус омуна суох буолуо дии саныыбын».

Оскуола ыллаатаҕына – норуот бүттүүнэ ыллыаҕа

Улуу педагог Константин Ушинскай «Запоет школа – запоет весь народ» диэн этэн турар. Бу бэргэн этии биһиги олохпутугар быһаччы сыһыаннаах. Ол да иһин дойдубутугар биллэриллибит Педагог уонна уһуйааччы сыла К.Д. Ушинскай төрөөбүтэ 200 сылыгар ананан олохтонно.

Аҕыйах хонуктааҕыта Бороҕоҥҥо Бартыһаан Дьө­гүөрэп аатынан Мүрү
1 №-дээх орто оскуолата төрүттэммитэ 150 сылын бэлиэтээтилэр. Уус Алдан улууһун кырдьаҕас үөрэҕин кыһатын үбүлүөйүгэр оҕолуун, учууталлыын араас көлүөнэ выпускниктар күргүөмүнэн ыллаатылар, Василий Парников оскуола туһунан ырыатын ньиргиччи толордулар. Кинилэр ортолоругар 101 саастаах учуутал Матрена Гоголева тэҥҥэ бу үөрүүнү үллэһиннэ, бэйэтинэн кэлэн кэс тылын ыччакка ­анаата. Мүрү оскуолатын бүтэрбиттэр ортолоругар төһөлөөх элбэх оҕо «Кэнчээригэ» ыллаан ааспытын ааҕан сиппэккин. Быйылгы сыл кинилэргэ икки бүк суолталаах буолла. Оскуолаларын сэргэ оҕо саастарын арахсыспат аргыһа буолбут тапталлаах «Кэнчээрилэрэ» үйэ аҥаардаах үбүлүөйүн бэлиэтээтилэр.

Арассыыйа үтүөлээх уон­на образцовай кэлэктии­бэ, Саха хомсомуолун бириэмийэтин лауреата «Кэнчээри» оҕо ырыа-үҥкүү норуодунай ансаам­была 50  сыл­лаах өрөгөйө Дьокуускайга Опера уонна балет тыйаатырыгар үрдүк таһымнаахтык ааста. Кэнсиэргэ билиҥҥи састаабы сэргэ араас көлүөнэ выпускниктар ыраах­тан-чугастан түмүстүлэр. Сыанаҕа 150 киһилээх хор, ону сэргэ аркыастыры уонна үҥкүүһүттэри кытта хол­боон 250-ча киһи уопсай нүөмэрдэри бииргэ тэҥинэн толороро хайдах­таах курдук энэргиэтикэлээх буоларын онно кыттыбыт, ылласпыт буоламмын киэн тутта этэбин. Үбүлүөйдээх тэрээһини Николай Петров салайааччы­лаах С.А. Зверев аатынан Үҥкүү тыйаатырын национальнай аркыастыра (дирижер Анюта Иванова) саҕаланыытыттан бүтүөр диэри доҕуһуоллаан киэргэттэ. «Хорга «Прекрасное далекобытын» ыллаары» диэн ааттаан туран, бэл диэтэр, Абыйтан, Мииринэйтэн тиийэ оҕо сааспытын бииргэ атаарбыт кыргыттарбыт кэлбиттэр. Бастакы көлүөнэ үҥкүүһүттэр билигин да эдэр кыыс оҕолуу бэрт чэпчэкитик дайалларын көрөҥҥүн, кинилэргэ хайдах да 60 сааһы биэрбэккин. «Кэнчээри» выпускник-үҥкүүһүттэрэ «Алаас кыргыттара» диэн үҥкүү бөлөҕүн тэринэн, таһымнарын ыһык­тыбакка тута сылдьаллар. Кинилэри оҕо саастарыгар курдук учууталлара, «Кэнчээригэ» уһуннук балетмейстерынан үлэлээбит Елена  Прокопьева дьарыктыыр.

Дьоро киэһэҕэ СӨ норуодунай артыыһа, өрөспүүбүлүкэ бочуоттаах олохтооҕо  Аркадий Алексеев бу курдук бэлиэтээн эттэ:

– Василий Степанович ханнык да мусукаалынай үөрэҕэ суоҕун сөҕөбүн уонна хайгыыбын, эдэр эрдэҕинэ тустуук этэ. Улуу тириэньэр Дмитрий Коркин нуучча тылын уонна литературатын учуутала этэ. Итинник энтузиаст дьоммут биирдиилээн холобурдара бааллар. Оҕолорбут бары артыыс да буолбаталлар, эргиччи сайдыылаах дьон буола улаа­таллар. Билигин Владимир Путин судаарыстыба бэлиитикэтигэр ыччаты иитиини тутаах хайысха оҥордо. Онон үүнэр көлүөнэни кытта үлэлэһэр дьоммутун күүскэ өйүөхтээхпит. Василий Степанович сааһа балачча ыраатта, ол эрээри кини өссө да айымньылаахтык үлэлииригэр эрэнэбин.

СӨ норуодунай артыыһа, Саха сирин ырыа айааччыларын түмсүүлэрин салайааччыта Алексей Егоров:

– Биһиги, ырыа айааччылар, Василий Степановиһы аксакалбыт курдук өрө тутабыт уонна киэн туттабыт. Мин учууталлыы сылдьан, эдэр эрдэхпинэ, «Кэнчээрилэргэ» 1979 сыл­лаахха Пермь куоракка I Бүтүн Арассыыйатааҕы оҕо мусукаа­лынай бэстибээлигэр аккомпаниатордаан доҕуһуоллаабытым. Василий Степанович 50 сыл тухары биир күн өрөөбөккө иитэ-үөрэтэ сылдьар.  Бу тыа сирин оҕолоро, биир дэриэ­бинэ үгүс көлүөнэ ыччата академическай хабааннаах ыл­­лааһына аан дойдуга да сэдэх, нууччалыы эттэххэ, феноменальнай көстүү буолар.

Алексей Егоров ахтан аһарбыт Пермь куоракка буолбут бэстибээлэ «Кэнчээри» айар аартыга арылларыгар дьоллоох түһүлгэнэн буолбута. Дойду кылаабынай хормейстера, ССРС норуодунай артыыһа, бэрэпиэссэр Владислав Соколов саха оҕолорун ырыаларын профессиональнай таһымнаахтарын бэлиэтээбитэ. Кыайыылаах «Кэнчээри» туһунан «Правда» хаһыаттан саҕалаан дойду сурунаалларын, хаһыаттарын бастакы сирэйдэригэр суруйбуттара, «Артек» лааҕырга путевканан наҕараа­далаабыттара. Ити 1979 сыл ССРС Киин тэлэбиидэнньэтигэр «Творчество юных», «Веселые нотки» биэриилэргэ, Киин араадьыйаҕа кыттыбыттара. Кэлин, 1983 сыллаахха, анаан-минээн ансаамбылы Киин тэлэбиидэнньэҕэ «В концертном зале – школьники» биэриигэ Останкиноҕа ыҥыраннар, 45 мүн. усталаах сольнай кэнсиэри устан көрдөрбүттэрэ. «Кэнчээри» 50 сыллаах ситиһиитин кыайан барытын ааттаабаккын, аҕыйах холобуру аҕыннахха, саха оҕолоруттан бастакынан 1981 уонна
1985 сс. «Мелодия» фирмаҕа грампластинкаҕа, Чехословакия Киин араадьыйатыгар уһуллубуттара. «Дьулуруйар Ньургун Боотур» операны оҕолорго аан бастаан толорбуттара. Академическай Большой театр «Кэнчээри» ансаамбылы «Классиканы пропаганда­лааһын иһин» Бочуотунай грамотанан наҕараадалаабыта. «Эдэр мусукаан энциклопедията» кинигэ тахсыытыгар Сэбиэскэй Сойуустан биэс оҕо кэлэктиибэ киирбититтэн биирдэстэрэ биһиги ансаамбылбыт буолбута.

Биир ый анараа өттүгэр Арассыыйа «МАТЧ» успуорт ханаалыгар  Кемерово куоракка «Азия оҕолоро» кыһыҥҥы успуорт көрүҥнэригэр  оонньуулар үөрүүлээх аһыллыыларын быһа эпииргэ биэрбиттэрэ.  Ол онно «Азия оҕолоро» өрөгөй ырыатын «кэнчээрилэр» Кузбасс муус арыанатыгар тахсан ньиргиччи толорбуттарын араас дойдулартан кэлбит оҕолор сэҥээрэ иһиттилэр.

В.С. Парников – Найахы сириттэн силис тардар, аатырбыт Найахы хорун салайааччыта Семен Гаврильевич Васильев үөрэнээччитэ. Эдэригэр бу хорга ыллаан, муусукаҕа таптала бу манна саҕыллыбыт буо­луохтаах. 1972 сыллаахха Семен Гаврильевич ыарахан ыарыыга ыллара сыттаҕына, найахылар Саха сирэ Арассыыйа састаабыгар киирбитэ 340 сылыгар Москваҕа Кремль дыбарыаһыгар ыллыыр чиэскэ тиксибиттэрэ. Онуоха Василий Парников дойду тэбэр сүрэҕэр сылдьан, «арай оҕолорго хор тэрийэн биир уонча сылынан Москваҕа кэлэн ыллаппыт киһи баар ини», диэн иһигэр сэмээр санаабыт. Ол ыра санаатын кини оччолорго хайдах эрэ өтө көрбүт эбит. Кырдьык, уон сылынан Саха сирэ Арассыыйа састаабыгар киирбитэ 350 сылыгар кини иитиллээччилэрэ Москваҕа дойду сүрүн кэнсиэрдиир сыанатыгар ыллыыр дьолго тиксибиттэрэ. Ити аата кини учууталын кэриэстээн, саҕалаабыт дьыалатын салҕаан өссө үрдүк үктэлгэ таһаарбыта. Саха оҕолорун фольклортан, эстрадаттан саҕалаан классическай таһымы тэҥинэн дьүөрэлээн, үс манеранан сатаан ыллыырга, аан дойду улуу композитордарын уустук айымньыларын толорорго уһуйбута кэнэ­ҕэс үөрэтиллиэ турдаҕа.

Оҕо саас чаҕылхай өйдөбүлэ

Күн бэҕэһээ курдук этэ, хойукка диэри дьарыктанарбыт, кэнсиэртэргэ долгуйа кыттарбыт, уһун айаҥҥа турунарбыт, отчут-масчыт дьон иннигэр буһурук куйааска ыллыыр­быт. «Буордаах» Бороҕон ыччата Киин тэлэбиидэнньэ, араадьыйа оҕолорго Улахан хорун (Большой детский хор), Москва В.С. Локтев ансаамбылын, Свешников капеллатын курдук биллиилээх кэлэктииптэри, Берлин, Варшава, Прага оҕолорго сүрүн хордарын кытта ыллаһар дьолломмуппут. ССРС норуодунай артыыһа, Киин тэлэбиидэнньэ, араадьыйа оҕолорго Улахан хорун салайааччыта Виктор Попов 1985 сыллаахха «Артекка» Георгий Струве «Музыка» диэн ырыатын толорбуппутугар миэхэ чугаһаан, «кырачаан солистка, маладьыас» диэн төбөбүттэн кэлэн имэрийбитин күн бүгүҥҥэ диэри иһирэхтик  саныыбын.

Улуу композитордар айым­ньыларын, бэл, алта араас куолаһынан тэҥинэн ыллыырга үөрэммиппит. Лев Лещенко, Валентина Толкунова курдук сыана бөдөҥ маастардарын кытта биир түһүлгэҕэ кыттарбыт. София Ротарулуун «Родина», «Аист на крыше» диэн ырыатынан нүөмэрдэри сырылас куйааска аатырбыт ырыаһыты кытта бииргэ хас да күн бэлэмнэммит күннэрбитин үйэ саас тухары хатыламмат өйдөбүл оҥоһуннахпыт.

Ыллыы-туойа сылдьар оҕо үөрэҕиттэн аралдьы­йар, мэһэйдэтэр диэн ардыгар сэмэлээччилэр. Маныаха «Кэнчээри» уһун сыл­лаах уопута төттөрүтүн ырыаны-үҥкүүнү үөрэҕи кытта дьүөрэлиир сөптөөҕүн туоһулуур. Василий Степановичпыт хас биирдиибититтэр айаҥҥа бардахпытына, суумкабытыгар, чымадааммытыгар учуобунньуктарбытын, тэтэрээттэрбитин ха­­йаан да илдьэ сылдьарбытын ир­диирэ. Аэропортарга, баксаалларга, кэнсиэр, бэлэм быыһыгар кинигэлэрбитин хостоот, саҥата, этиттэрии­тэ суох ­уруокпутун ааҕарбыт. Аны билиибитин-көрүүбүтүн кэҥэтэн учууталбыт аан дойду бэлии­тикэтиттэн саҕа­лаан төрөөбүт кыраайбыт туһунан билэрбитин ситиһэрэ, араас омук тылынан ыллыырга, кэпсэтэргэ үөрэтэрэ.

Бэйэни сатаан салайына үөрэнэрбитин көҕүлүүрэ. Бөлөхтөрүнэн, куоластарынан актыыптар бааллара, ким эрэ ханнык эрэ «дуоһунаһы» сүгэрэ, улахаттар кыралары көрөллөрө-истэллэрэ. Гостуруолларга киэһэ ахсын абытайдаах «итог дня» буолара, сыыһаны-халтыны булуу, бэйэ бодотун тардыныы, дьэ, онно баара. Оҕо сылдьан ким мороженайы, лимонады, ама, сөбүлээбэт буолуой?! Дьэ, ону айаҥҥа-сырыыга учууталбыт биһигини кыраҕытык кэтии­рэ, атын оҕолор амсайалларын ымсыыра эрэ көрөрбүт. Сол, ол курдук тулуурдаах буоларга үөрэтэрэ. «Кэнчээри» – култуура каадырдарын кыһата буолар диэтэххэ сыыспаккын. CӨ үтүөлээх артыыстара Анастасия Готовцева, Лина Акимова, Айталина Носова, Варя Аманатова, Анатолий Бурнашев бу мантан үүнэн-сайдан тахсыбыттара. Биллэн турар, бары идэтийбит ырыаһыт буолан тахсыбаталлар да,  сүрүнэ – кэрэ эйгэтин көмөтүнэн дэгиттэр сайдыылаах, үрдүк култууралаах буолуу холобуругар оҕолор олоххо миэстэлэрин булунуулара.

Саха норуодунай бэйиэтэ Леонид Попов «кэнчээрилэргэ» анаан хоһоон айан бэлэхтээбитэ.

«Кэнчээрилэр» ырыалара,

«Кэнчээрилэр» үҥкүүлэрэ,

Үлэ дьонун үөрүүлэрэ,

Саха дьонун иэйиилэрэ.

Сибэккилэр ситтилэр,

«Кэнчээрилэр» ыллыыллар…»

Билиҥҥи дьалхааннаах кэмҥэ оҕолору ускуустуба эйгэтигэр үөрэтии хаһааҥҥытааҕар да күүһүрүөхтээх. Онуоха «Кэнчээри» уһун үйэлэниитэ,  чыпчаалы дабайыыта бастыҥ холобур буолан, мэлдьи кэрэҕэ кынаттыы, угуйа турдун.

Саргылаана Данилова.

Үбүлүөйдээх кэнсиэрбитигэр көмөлөспүт дьоҥҥо махтанабыт

Егор Валерьевич Иванов салайааччылаах «Айар Кут» холбоһук, Николай Павлович Петров салайааччылаах Саха Национальнай оркестрын артыыстара былырыыҥҥыттан тэрийэн,  20-чэ ырыабытын, үҥкүүбүтүн тыыннаах доҕуһуолунан оонньоон кэнсиэрбит үрдүк таһымнаахтык Опера уонна балет тыйаатырыгар буолан ааста.

Саха оҕотун академическай ырыатын төрүттээбит ан­­саамбыл «Лоокуут уонна Ньургуһун» саха оператын хоруттан, нуучча классикатыттан Алябьев «Соловейын», аан дойду классикатыттан Дж. Каччини «Аве Мариятын», саха оҕолоруттан аан бастаан Христос Быыһааччы Храмыгар, Санкт-Петербурга Казанскай Кафедральнай Соборга церковнай классиканы үрдүк таһымнаахтык толорон, көрөөччүлэр махталларын ылан, оҕолорго  олохтообут академическай ырыам оскуолатын үтүө түмүгэ көстүбүтүттэн астынным. Ону таһынан уонча сылы быһа дойду сүрүн ырыатын толорууга Гран-при буолан кэлбит ансаамбыл РФ, СӨ, Уус Алдан улууһун, «Азия оҕолорун» гимнэрин толорон, дьон-сэргэ биһирэбилин ыллыбыт.

Саха сиригэр оҕо бастакы «Ньургун Боотур» оператыттан «Туйаарыма Куо» ариятын опера бастакы Туйаарымата Сардаана Бочкарева, бастакы Ньургун Боотур Афоня Олесов, хор, үҥкүү, опера түмүк хорун үҥкүүлээх толорон, дохсун ытыс тыаһынан наҕараадаланан, саха оҕото операны толорор кыахтааҕын өссө төгүл көрдөрдүбүт. Василий Готовцев, Иннокентий Сивцев салайар ВИА-лара театр фойетыгар толорон биһирэннилэр.

Режиссербутугар Егор Валерьевичка, дирижер Николай Павловичка оркестр бары артыыстарыгар, звукорежиссер Леонид Ивановка, кэнсиэри видеоҕа, хаартыскаҕа, аудиоҕа устубут «Айар Кут» үлэһиттэригэр, Найахы, Бороҕон, Танда хордарыгар, тэрээһиҥҥэ көмөлөспүт улуус салалтатыгар, култуура управлениетыгар, чуолаан Лена Семеновна Павловаҕа, бары кыттыыны ылбыт оҕолорбор барҕа махталбын тиэрдэбин.

Василий Парников,

«Кэнчээри» ансаамбыл салайааччыта,

РСФСР уонна САССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Учууталлар учууталлара

«Айар кут» студия хаартыскалара туһанылыннылар