Киһини саныырбыт тухары тыыннаах…

Мэҥэ Хаҥалас Хаптаҕайыгар  өссө биир кэрэ бэлиэ тэрээһин ааста.  Саас-сааһынан кэпсээтэххэ, тумус туттар ытык киһибит, киэн туттар туруу үлэһиппит Назаров Николай Семенович төрөөбүтэ 100 сылыгар анаммыт “Үйэлээх дьоһун олох” ахтыы киэһэтэ буолла.

Николай Семенович 100 сааһыгар баара-суоҕа икки сылынан тиийбэтэҕэ хомолтолоох. Тэрээһини олохтоох салалта, Култуура киинин, бибилитиэкэ, оскуола, уһуйаан үлэһиттэрэ, бэтэрээн сэбиэтэ, төрөппүт оҕолоро, аймахтара бары кыттыһан тэрийдилэр. Бастатан туран, Назаров Николай Семенович кэргэниниин, Үлэ Дьоруойа  Новгородова Екатерина Иннокентьевналыын олорбут дьиэлэригэр тиийэн, өйдөбүнньүк дуосканы үөрүүлээх-быһыыга майгыга арыйдыбыт. Мустубут дьон бары Николай Семеновиһы, Екатерина Иннокентьевнаны үтүөкэн тылынан ахтан, кинилэр олохторун-үлэлэрин холобурдарыгар үүнэр көлүөнэ иитиллэ сылдьарын, нэһилиэк хас биирдии киһитэ кинилэр хаалларбыт үлэлэрин салгыы сылдьалларын махталынан аҕыннылар.   Салгыы бары күргүөмүнэн  успуорт комплексыгар тиийдибит. Үтүө киһи олоххо хаалларан ааспыт суолун, үлэтин-хамнаһын бу киэһэ 1 Тыыллыма, Павловскай, Хаптаҕай нэһилиэктэрин дьонноро  истиҥ-иһирэх тылынан ахтан санаан ыллыбыт. Үбүлүөйү оскуола оҕолорун, “Сандаара” ырыа ансаамбыл, Майа орто оскуолатын 4-с кылааһын үөрэнээччитэ  Лейла Терентьева ырыалара олус киэргэттилэр. Ахтыы истиҥ киэһэтин Марина Васильева, Александра Кларова иилээн-саҕалаан ыыттылар. Тэрээһини  1 Тыыллыматтан кэлбит ыалдьыттарбыт бастакынан астылар.

Ахтан-санаан аастылар

Руслан Васильевич Афанасьев, 1 Тыыллыма аҕа баһылыга: “Билигин Тыыллымаҕа 490 киһи олорор.  Биир үөрүүлээх сонуммутунан нэһилиэкпитигэр күөх төлөн уота киирбитэ буолар. Николай Семенович саҕана үс кыра холкуос холбоһон, Лоомтукаҕа кииннээн үлэлээн, үрдүк көрдөрүүлэри ситиһэн, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар биллэ, хайҕана сылдьыбыттара. Ол кэмҥэ баартыйа  ыытар үлэтэ олох бары эйгэтигэр күүстээх дьайыылааҕа. Үлэ күөстүү оргуйара”.

 Раиса Захаровна Егорова – Лоомтука олохтоох кыраайы үөрэтээччитэ,  Николай Семеновичтыын элбэхтик алтыспыта: “1858 сыллааҕы архыып докумуонунан көрдөххө,  Дьоҕур Байанай уолаттарыттан биирдэстэрэ, Наһаар Павлов-Сээнньиир, 1804 с.т. үс уолланар, үһүөн Уйбааннар, аҕаларын араспаанньатынан Наһаараптар.  Улахан уол — Сукур Уйбаан, 1829 с.т. 4 оҕолооҕо үһү,  орто уол – Ыт оҕото Уйбаан, 1834 с.т. 3 оҕоломмута үһү, кыра уол — Куукта Уйбаан,  1838 с.т. 4 оҕоломмут. Кинилэртэн  биир уола Куукта Сэмэн Наһаарап, Ньукулай айбыт аҕата,  Сэмэн улахан уола Мэхэйиил – Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ баран,  Ржев куорат анныгар охтубут. Ньукулай 18 саастааҕар аармыйаҕа барбыт, дьоппуон сэриитин кыттыылааҕа, кэлин холкуоска, нэһилиэккэ салайар үлэҕэ үлэлээбитэ. 60-с сылларга дойдуга хаһаайыстыбалары бөдөҥсүтүү үлэтэ барбыта. Кини: “Үөрэҕим суох буолан баран, элбэх үтүө үлэһит дьону кытта алтыһан үлэлээн, кинилэртэн элбэххэ үөрэммитим” диирэ».

Тамара Павловна Карпова, Ньукулай бииргэ төрөөбүт эдьийин кыыһа: “Биһиги үс бииргэ төрөөбүт кыргыттар этибит. Биир кыыспыт куоракка ыал буолан олорон,  күн сириттэн күрэммитэ. Николай Семенович ийэтэ  Евдокия Ивановна уонна мин ийэм  аҕас балыстыылар этэ. Ийэм эдьиийин Евдокияны батыһан,   Илин Эҥэргэ кэлбитэ. Биһиги Кэриидэнэн, Лоомтуканан бары бииргэ олоро сылдьыбыппыт. Ньукулай наһаа кытыгырас, кыанар буолан, олох оҕо, эдэр эрдэҕиттэн убайыныын илии атах оонньууларыгар, тустууга бииргэ кытталлара уонна саастыылаахтарын успуорка кыттарга өрүү көҕүлүүллэрэ. Араас үлэлэргэ Михаил Дмитриевич Петров дьаһалынан сылдьаллара. Кинини олус ытыктыыллара. Туох баар үлэҕэ барытыгар түсүһэн иһэллэрэ. Николай Семенович алта кылаас эрэ үөрэхтээх буоллар, Лоомтукаҕа бастаан ааҕар балаҕаҥҥа үлэлии сылдьыбыта. Бөдөҥсүйүү кэнниттэн Павловскайга кэлбиппит. Убайыныын наар Куола, Бүөтүр дэһэллэрэ, хайа баҕарар үлэҕэ бииргэ сылдьаллара. Убайдарбар атаахтаан улааппыт эбиппин, соҕотох кыыс буолан буолуо. Онон «Туомуска да Туомуска”  дииллэрэ. Ийэм ыанньыксыт этэ, хойукка диэри үлэлээбитэ. Николай Семенович аармыйаттан кэлэн баран, аттынааҕы ыал кыыһын кэргэн ылан, 6 оҕоломмуттара. Кэргэнэ ыалдьан, бу олохтон эрдэ барбыта. Онтон кэлин Екатерина Иннокентьевналыын холбоһон, 8 оҕону иитэн улаатыннарбыттара. Кинилэр оҕолорунуун сибээспитин быспаппыт. Өрүү билсэ-көрсө, сылдьыһа, өйөһө турабыт.

 Светлана Павловна Сивцева,  Павловскайга бэтэрээннэр сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ: “Наһаараптары кытта күрүө нөҥүө-маҥаа олоробут. Николай Семенович өрүү сүбэлии-амалыы сылдьар идэлээҕэ, мэлдьи күлэ-үөрэ дьээбэлээх тыллаах-өстөөх буолара. Үлэҕэ олус үөрүйэхтээх буолан, биһиги ыал наар кинилэри көрөн үтүктэр, үөрэнэр этибит. Эйэҕэс-сайаҕас ыаллар этэ. Үтүөкэн майгылара оҕолоругар иҥпит этэ. Павловскайдар киэн туттар ыалларбыт буолаллар».

Яков Алексеевич Яковлев, Ленин аатынан сопхуоска салайар үлэҕэ үлэлээбитэ, Павловскай олохтооҕо: “Ийэбинэн Николай Семеновичтыын биир Тыараһа эбиппит. Ийэм төрдө Тыыллыма,  оттон аҕам Чурапчы. Онон аҕабынан Екатерина Иннокентьевналыын биир сиртэн төрүттээхпит. Ийэм, Октябрина Семеновна, Гаврил Семенович, Николай Семенович, Михаил Павлович Захаров бары биир көлүөнэлэр эбит этэ. Кинилэр көрүстүлэр да үөрэ-көтө үлэ-хамнас, олох туһунан кэпсэтэн бараллара. Кинилэр үлэни-хамнаһы, тыа хаһаайыстыбатын уустук түгэннэрин хайдах туорууру, быһаарары эндэппэккэ билэллэрэ. Николай Семенович нэһилиэккэ, улууска эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр үтүө үлэһит киһи, аҕа буоларынан, бары киэн туттабыт”.

Василий Прокопьевич Соломонов, норуот үөрэҕириитин эйгэтин бэтэрээнэ: “Урукку үлэһит дьон чуолкайдара бэрт этэ. Былаан, баланс начаас оҥоһуллара. Уонна ол былаан, баланс туолуутун экчи толороллоро. Николай Семенович отчуттар оттуур, оттообут сирдэрин барытын сатыы кэрийэ сылдьан тугу да хаалларбакка мээрэйдиирэ. Ханнык алааска хайдах от үүнэрин ааҕа билэрэ. Оту барытын араастаан аныыра, ньирэйгэ, ынахха диэн арааран наардаталыыра. Олус чуолкай, мындыр киһи этэ. Кини оҕолорун барыларын ааҕа билэрим. Дьоһун дьоннору, үлэһит бастыҥнарын иитэн, улаатыннартаабыттара. Уола  Семен Николаевич бу саала тутуллуутугар эмиэ улахан өҥөлөөҕө. Ол саҕана дойдуга үп-харчы суоҕа, ыһыллыы кэмнэрэ этэ. Онно Семен Николаевич быһаарыылаах тыла, дьаһала, дойдутун дьонугар өйөбүлэ муҥура суох улахан, көмөлөспүтэ да элбэх, ону биһиги умнуо суохтаахпыт”.

Альбина Семеновна Баишева, өр сылларга Хаптаҕай Култууратын киинигэр үлэлээбитэ: “Култуура киинигэр үлэлии сылдьан, Николай Семеновиһы батыһа сылдьан оту кээмэйдэһэн, Хаптаҕай алаастарын уһаты-туора элбэхтик хаамсыбытым, элбэх схеманы оҥорсубутум. Онно учууталым Оконешников Василий Николаевич черчениены үчүгэйдик үөрэтэн, хата,  схеманы  бэркэ оҥорсуспуппар махтана санаабытым. Павловскайга оскуолаҕа үөрэнэрбэр Николай Семеновичтаах улахан уоллара  Семен Николаевичтыын бииргэ үөрэммиппит. Семен Николаевич үөрэҕэр олох чаҕылхай этэ. Кэлин улахан салалтаҕа — өрөспүүбүлүкэ таһымыгар, ситиһиилээхтик үлэлээбитэ.  Мин Хаптаҕайга аҕабын кытта окко, илиибитинэн, бырыһыаҥҥа оттуурбут. Былаан түһэрэллэрэ. Былааны булгу толорор этибит. Онтон быстах сииргэ диэн сэмсэ от тирбэҕэлиир этибит. Ол талах, дулҕа төрдө буолара. Ону хата Ньукулай Сэмэнэбис хаалларар этэ. Оннук сиэрдээх майгылаах, дьону өйдүүр киһи. Кини фуражир этэ”.

Валентина Ивановна Соломонова, биллиилээх кэлэксийэниэр, үөрэҕирии бэтэрээнэ: “Мин аҕабын  Иван Иванович Устиновы уонна  Николай Семенович Назаровы отделение үлэтин өрө тартара диэн, Хаптаҕайга ыыппыттара. Кинилэр иккиэн да тыа үлэтин, олоҕун, кыһалҕатын бэркэ билэллэрин көрдөрбүт дьон этэ буоллаҕа. Үлэҕэ сатабыллаах, үөрүйэхтээх эрэ буолбакка, дьону кытта сатаан кэпсэтэн, тылларыгар киллэрэн, үлэни сөптөөхтүк аттаран, үлэ туолуутун ирдээн – үрдүк таһаарыылаах салайааччылар этэ. Иккиэн бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, өйдөһөн бэркэ үлэлээбиттэрэ”.

 Надежда Евсеевна Иванова, доруобуйа харыстабылын бэтэрээнэ: “Үлэбэр хара бастакыттан Николай Семенович салалтатынан, сүбэтинэн-аматынан сылдьыбытым. Кини өрүү полевой суумкалаах буолара. Барытын чуолкайдык суруна сылдьара. Каллиграфическай буочардааҕа. Саамай өйдөөн хаалбытым, кэп-кэчигирэс тэбис-тэҥ буукубаларынан огус диэн тылы суруйан баран, сахалыы “ҕ” буукуба гынаары, «г” анныгар кыракый күрүчүөк суруйбут буолара. Киниэнэ барыта чуолкай кээмэйдэнэн, былааннаахтык сурукка-бичиккэ тиһиллэн иһэрэ. Үлэтигэр оннук чуолкай, ирдэбиллээх этэ. Үлэ ымпыктарын-чымпыктарын биэс тарбах курдук билэрэ”.

 Екатерина Романовна Гаврильева, Хаптаҕай нэһилиэгин баһылыгынан үлэлээбитэ: “Мин бастаан үөрэҕи бүтэрэн исписэлиис буолан кэлэрбэр, Николай Семенович курдук үлэҕэ үөрүйэхтээх, дириҥ билиилээх, сатабыллаах киһи аттыбар сылдьан, барытыгар сүбэлии-амалыы сылдьыбыта, билигин санаатахпына, дьылҕам бэлэҕэ эбит. Дьэ, тыһыынчанан ахсааннаах сүөһүлээх пиэримэлэри көрөн-истэн сылдьыбыппыт. Үлэ күөстүү оргуйара. Улахан пиэрмэлэр үлэлэрэ:  отторо, уулара, үүттэрэ элбэх этэ, барытын кэмиттэн-кэмигэр аһатан, хомуйан, уулатан, үүттэрин дьаһайан иһиэххэ наада этэ буоллаҕа. Ону барытын элбэх уопуттаах, үтүөкэн үөрүйэхтээх киһи аттыгар сылдьан,  кэмиттэн-кэмигэр сүбэлии сылдьара олус туһалааҕа. Николай Семенович ханна хайдах хаачыстыбалаах, төһө кээмэйдээх от турарын эндэппэккэ билэрэ. Ханнааҕы оту ньирэйдэргэ, ынахтарга, субаннарга биэрэри наардаан этэ сылдьара. Кини баарыгар от-аһылык боппуруоһугар хаһан да кырыымчыгырбат буоларбыт”.

Назаров Михаил Николаевич, Николай Семенович уола: “Николай Семенович уонна Екатерина Иннокентьевна оҕолоро ыал буолан, үөрэхтэнэн, өрөспүүбүлүкэни, куораты, улууһу салайар эппиэттээх үлэлэргэ ситиһиилээхтик үлэлээн, төрөөбүт дойдуларын сайдыытыгар сүҥкэн кылааты киллэрбиттэрин бары билэбит, махтанабыт, киэн туттабыт”.

Түмүккэ Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии кыттыылааҕа, эйэлээх олоҕу оҥорсубут туруу үлэһит бастыҥа, иллээх дьоллоох олохтоох дьиэ кэргэн эрэллээх эркинэ — Назаров Николай Семенович олоҕо  иннибэр арыллан  кэлэн сөхтөрдө! Ордук өйдөннө, сүрэхпэр-дууһабар иҥтэ! Тоҕо диэтэххэ, үлэлээн, олох олорон ааспыт Хаптаҕайын, төрөөн-үөскээн улааппыт, үлэлээбит Тыыллыматын, тапталлаах Павловскайын дьонноро кэлэн, истиҥ-иһирэх тылынан, өйдөрүгэр-сүрэхтэригэр тугу ордук чорботон, күндүркэтэн саныы сылдьалларын үллэстибиттэригэр, үтүө киһи олоҕо иннибэр бу килбэс гына түстэ ээ…

Үтүөнү үтүөнэн өйдүү, үтүөнү үксэтэ сылдьааччыларга сүҥкэн махтал! Ахтыы киэһэтэ бара турар саалатыгар Николай Семенович олоҕун бары түгэннэрин сырдатар үгүс-элбэх матырыйааллары, кинигэлэри, хаһыаттары, хаартыскалары көрөн-ааҕан, олус да сөхтүм. Үтүөкэн да киһи, аҕа, үлэһит, эрэллээх кэргэн, мындыр салайааччы,  киһи киэнэ килбиэннээҕэ, саха киэнэ ааттааҕа сандаарыйан ааспыт эбит диэн санаабын эһигинниин үллэһинним. Кинини биһиги саныырбыт тухары кини тыыннаах. Кини олоҕун элбэх оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, биир дойдулаахтара салгыы сылдьаллар.

БЫҺААРЫЫ:

Николай Семенович НАЗАРОВ —  Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии иккис истиэпэннээх уордьан,  “Хорсунун иһин”, “Японияны кыайыы иһин”, “Килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээллэр кавалердара, тыа хаһаайыстыбатын производствотын бэтэрээнэ, Мэҥэ Хаҥалас улууһун, 1 Тыыллыма, Хаптаҕай нэһилиэктэрин Бочуоттаах гражданина, Саха Өрөспүүбүлүкэтин “Ытык Аҕа” бэлиэ хаһаайына, Хомсомуол, Коммунистическай баартыйа бэтэрээнэ

Зинаида ИГНАТЬЕВА, Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ