«Киристэпиэл ырыата кэрэхсэнэ туруоҕа»

Биллиилээх мелодист, самодеятельнай композитор, саха дэгэрэҥ ыллыыр ньыматын бастакынан эстрада эйгэтигэр киллэрэн үйэтиппит, хас биирдии саха киһитин кутугар-сүрүгэр уйа туттубут ымыылаах ырыаһыппыт, Саха АССР норуодунай артыыһа Христофор Максимов төрөөбүтэ 105 сылын бэлиэтээһин түмүктэннэ.

Ахсынньы 14 күнүгэр Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр Христофор Трофимович 105 сыллаах үбүлүөйдээх сылын үөрүүлээхтик түмүктүүр ырыа улахан, кэрэ-бэлиэ түһүлгэтэ буолла.
Улахан ырыа түһүлгэтэ ыытыллыбыт тэрээһиннэри улуустарынан түһүмэхтээн отчуоттаата. Бу үбүлүөйдээх сылга пуонда барыта отуттан тахса араас тэрээһини Амманан, Уус Алданынан, Чурапчынан, Мэҥэ Хаҥалаһынан, Үөһээ Бүлүүнэн, Ньурбанан, Хаҥалаһынан ыытан уонна кыттыһан кэллэ. Пуонда улуустар аҕа баһылыктарыгар, култуураларын салалталарыгар, “Саха” НКИХ кэлэктиибигэр, улуустар уонна өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар, Платон Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырын, Сэргэй Зверев-Кыыл Уолун аатынан Үҥкүү тыйаатырын уонна Юрий Платонов аатынан Эстрада тыйаатырын, Муусука уонна фольклор мусуойун кэлэктииптэригэр, СӨ бырабыыталыстыбатыгар, чуолаан Сергей Васильевич Местниковка барҕа махталларын тириэртилэр.
Бу буолар норуот күүһэ — көмүөл күүһэ! Бу буолар саха норуота күн бүгүҥҥэ диэри Христофор Максимов сырдык мөссүөнүгэр, талааныгар сүгүрүйүүтэ!
Саха ырыатын сайдыытыгар туһуламмыт Христофор Максимов пуондата 2002 сылтан күн бүгүҥҥэ диэри,  20 сыл тухары тиһигин быспакка дьаныардаахтык ылсан үлэлии-хамсыы сылдьар. Пуонданы Христофор Максимов уолаттара Иннокентий уонна Трофим Максимовтар тэрийбиттэрэ.
Христофор Максимов төрөөбүтэ 85 сылыгар анаммыт «Күн таптала» бастакы өрөспүүбүлүкэтээҕи ырыа ыһыаҕа аан бастаан Амма улууһун Сулҕаччытыгар киэҥ хабааннаахтык ыытыллыбыта. Пуонда бастакы хардыытын оҥороругар Тумус Мэхээлэ, Уйбаан Уххан сүбэлэрин холбооннор олук уурбуттара, улахан өйөбүлү оҥорбуттара. «Төгүрүк остуоллартан» саҕалаан, улахан научнай-бырактыычаскай кэмпириэнсийэлэргэ тиийэ дэгэрэҥ ньыматын үөрэтиигэ тэрээһиннэр ыытыллыбыттара, ырыа-тойук түһүлгэлэрэ, куонкурустара тэриллибиттэрэ. Пуонда атаҕар туруутугар үгүс киһи үлэлэһэн ааста: Анатолий Николаевич Семенов, Екатерина Николаевна Гаврильева, Прасковья Ивановна Емельянова, Иван Петрович Птицын, Василий Алексеевич Пахомов, Дмитрий Федосеевич Наумов, Александр Еремеевич Артемьев, Николай Архипович Архипов, Владимир Семенович Поскачин, Ким Егорович Иванов, Афанасий Егорович Ксенофонтов, Людмила Васильевна Ефремова, Андрей Саввич Борисов, Владимир Иванович Тихонов, Святослав Павлович Григорьев, Евдокия Михайловна Сутакова, Чаянда Кимовна Скрыбыкина уо.д.а.
Христофор Максимов дьиэтигэр хомуллан сытар тус архыыба сааһыланан, «Норуот артыыһа Христофор Максимов» диэн ахтыы, библиографическай ыйынньык-кинигэ, дэгэрэҥ ньыматыгар үөрэтэр уруок уонна ырыаларын диискэлэрэ, «Күнү олус таптыыбын” ырыаларын хомуурунньуга тахсыбыттара.
Соторутааҕыта Юрий Платонов аатынан Эстрада тыйаатырын мусуойугар Христофор Максимов уолаттара аҕаларын бюһун үөрүүлээх быһыыга-майгыга бэлэх ууннулар, дьон-сэргэ көрүүтүгэр таһаардылар.

Пуонда «Ырыалаах чыычаах» диэн үрүҥ көмүс мэтээл бэлиэлээх. Бу бэлиэни Христофор Максимов айар үлэтин үйэтитиигэ уһулуччу кылаатын иһин диэн уолаттара анаан туттараллар. 20 сыл тухары бу үрүҥ көмүс бэлиэ хаһаайыттарынан буолбуттара: Анатолий Бурнашев, Байбал Сэмэнэп, Ырыа Саарын, Дмитрий Иванов, Валерий Лобанов, Василий Неустроев-Байаан Бааска, Иннокентий Гаврильев- Лэкиэс, Николай Протасов, Михаил Санников уонна Саргылана Адамова-Алтан Кыыс. Бу киэһэ “Ымыылаах чыычаах” үрдүк ааты Сахаайта Мойтохонова сүктэ.
Кырдьыга даҕаны, “Төрөөбүт төрүт буор – сырдык өйдөбүл. Киниттэн саҕаланар, аал уот, алаһа дьиэ, киһи төрдө-дьылҕата. Христофор Максимов төрөөбүт дойдута – Амма, Сахабыт сиригэр дэгэрэҥ сайдыытын түһүлгэтэ!»
Итинник аан тыллаан туран, киирии тылынан киэргэтэн бастакы түһүмэҕи Амма улууһа арыйда. Түһүмэҕи Христофор Максимов аатынан Култуура киинин дириэктэрэ Жанна Максимова иилээн-саҕалаан ыытта. Ил Дархан Граныгар кыайан, быйыл “Көт үөһээ, дэгэрэҥ холууба” өрөспүүбүлүкэтээҕи сайыҥҥы оҕо лааҕыра тэриллэн үлэлээбит. Аны саҥа сүүрээн быһыытынан худуоһунньуктар уонна куукула оҥорооччулар ортолоругар Христофор Максимов ырыаларын дьоруойдарыгар куонкурус биллэриллэн үлэ саҕаламмыт.
Кэнсиэргэ кытта кэлбиттэр: быйылгы “Күн таптала” ырыа ыһыаҕын дэгэрэҥ күрэһин Гран-при хаһаайына Соморсунтан Максим Григорьев уонна 1 истиэпэннээх лауреата Валера Кириллин, “Олоҥхо персонажтарын ырыата-тойуга” күрэс кыайыылааҕа Сатаҕайтан Гаврил Орлов, «Киристэпиэл кэрэхсэлэ» оҕолорго дэгэрэҥ ырыа күрэһин Гран-при хаһаайына Максим Максимов, Сулҕаччыттан Нижнэй Новгородка буолан ааспыт оҕолорго “Фолк звезда” бириэмийэ Гран-при үрдүк аатын хаһаайыннара «Добун» ырыа квартета уонна салайааччылара А.Матвеева-Мичийэ. Тыыннаах доҕуһуолунан киэргэттилэр —  Амма нэһилиэгиттэн Үөһээ Бүлүүгэ ыытыллыбыт “Олоҥхо ыһыаҕын” тыыннаах доҕуһуол күрэһин Чыпчаал кыайыылаахтара “Кыл кылыһах” төрүт дорҕоон бөлөҕө (сал. СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Василий Неустроев), Алтантан Альберт Неустроев уонна СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Валерий Лобанов.
Иккис түһүмэҕи Нам улууһуттан саҥа тэриллибит «Нам кылыһах» (сал. М.Григорьева) төрүт дорҕоон бөлөҕө саҕалаата. Бу бөлөх уратытынан сахалыы үнүстүрүмүөннэрин бэйэлэрин маастардара Руслан Афанасьевич Захаров, Андрей Алексеевич Осипов оҥороллоро уонна бөлөххө оонньууллара буолар. Быйылгы Үөһээ Бүлүүгэ ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕын “Кылга оонньооһун” күрэһэр “Бастакы үрдэл” хаһаайыттарынан буолбуттар уонна “Дэгэрэҥ ырыаҕа” салайааччылара Маайа Григорьева Гран-при, Хомус күрэһин 1 үрдэлэ С.Бусхарова тиксибиттэр. Бары бу бөлөххө ыллыы-туойа сылдьаллар. Бөлөх салайааччыта Маайа Григорьева Нам улууһун ырыа айааччыларын “Туллук хаара” айар бөлөхтүүн иккис сылларын куйаар ситиминэн “Дэгэрэҥ ырыаны айыы” күрэһин ыыта сылдьаллар. Былырыын кыайыылаахтарынан Уус Алдантан Василий Парников, Мэҥэ Хаҥаластан Дмитрий Санников, быйыл Саргылана Адамова-Алтан Кыыс буоллулар.
Үһүс түһүмэҕи,  ырыа түһүлгэтин Хатас нэһилиэгиттэн Иванова Анжелика салҕаата. Ньурба тыйаатырын артыыһа, Сулҕаччыга Христофор Максимов 100 сыллаах үбүлүөйдээх ыһыаҕын дэгэрэҥ күрэһин 2-с истиэпэннээх лауреата Дмитрий Слепцов, Үөһэ Бүлүүттэн “Тобуруокап сиэннэрэ” төрүт дорҕоон бөлөҕө (сал. Николай Борисов) уонна Христофор Максимов бииргэ төрөөбүт эдьиийин Акулина хос сиэнэ Дьокуускайтан Александра Старостина ыллана илик ырыалары толороннор, көрөөччү биһирэбилин ыллылар.
Төрдүс түһүмэххэ Уус Алдан улууһа отчуоттаата. СӨ култууратын туйгуна Анна Федорова иилээн-саҕалаан ыытта. Быйыл Х.Максимов төрөөбүт күнүгэр, муус устар 8 күнүгэр, В.В.Никифоров-Күлүмнүүр аатынан Култуура дыбарыаһыгар Саха сирин норуоттарын 8-с спортивнай оонньууларын култуурунай бырагырааматын чэрчитинэн “Уус Алдан дэгэрэҥэ” диэн ааттаан, улуус олохтоохторугар, ыалдьыттарыгар бэлэх быһыытынан “Лөгөй” аатынан киин болуоссакка ырыа дьоро түһүлгэтин Христофор Максимов пуондатын кытта тэрийбиттэрин кэпсээтилэр. Бу курдук,  Уус Алдан улууһа пуонданы кытта тэҥҥэ үлэлиирин, араас ыытар бырайыактарыгар көхтөөхтүк кыттарын көрөөччүлэргэ билиһиннэрдэ. Манна ырыаларын-тойуктарын бэлэх ууннулар: пуонда эдэр көлүөнэ ыччатын ассоциациятын салайааччыта, дэгэрэҥ ырыа күрэстэрин хас да төгүллээх кыайыылаҕа Василий Местников, Үөһээ Бүлүү Олоҥхотун ыһыаҕын уонна Амма Сулҕаччытыгар ыытыллыбыт үбүлүөйдээх Ырыа ыһыаҕын дэгэрэҥ күрэстэрин лауреата Андрей Никитин, дэгэрэҥ күрэстэр кыайыылаахтара Ньургуйаана Никитина, 2017 сыллаахха Христофор Максимов төрөөбүтэ 100 сылыгар анаммыт үбүлүөйдээх ыһыах Гран-притын хаһаайына Василий Новоприезжай.

Уус Алданнар кэннилэриттэн сэгэлдьиттэ — “Кыл Саха” төрүт дорҕоон бөлөх. 2014 сылтан саҕалаан кыл кырыымпа уонна төрүт дорҕоон саҥа тыыннанан истээчилэр дууһаларын тутта. Бу хамсааһыны саҕалаабыт уонна тарҕаппыт дьонунан буолаллар: норуот маастара, муусукаан-импровизатор, СӨ култууратын туйгуна Руслан Габышев уонна СӨ үтүөлээх артыыската, РФ тыйаатырдарын уонна мусукаалынай диэйэтэллэрин сойуустарын чилиэнэ Анна Ивановна Томская. “Кыл Саха” бөлөх: кыл кылыһах, хомус, ох саа, таҥсыр, айаан уонна чуһуурба, араас тыас-уус, охсор үнүстүрүмүөннэргэ оонньуур, саха түҥ былыргы уонна төрүт дорҕоонун киэҥ сирдэринэн сылдьан билиһиннэрэр уонна тарҕатар. Бу бөлөх С.А.Зверев аатынан Үҥкүү национальнай тыйаатырын оркестрын иһинэн үлэлиир.
Дьэ, быйылгыттан аны төрүт дорҕоон доҕуһуоллаах дэгэрэҥ үҥкүүнү туруорууга пуонда ылсан үлэтин саҕалаабыт. Норуот айымньытын дьиэтин үҥкүүгэ салаатын кытта (сал.Н.Н.Терютин) Чурапчы Одьулуунугар сахалыы тыын, турук, хамсаныы диэн өйдөбүллэр тула үҥкүүнү туруорааччылары мунньан атах тэпсэн олорон кэпсэтиигэ кыттан, саха үҥкүүтүгэр дьаныһан туран үлэлиир “Эрэл” үҥкүү норуодунай тыйаатыра пуонданы кытта бииргэ үлэлииргэ кэпсэтиини ыыппыт. “Эрэл” үҥкүү норуодунай тыйаатырын толоруутугар,  СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Сима Толстякова туруоруутугар “Айан үҥкүүтүн” көрдөрдө.
Ол кэннэ ырыа улахан түһүлгэтин тэһиинин аны Мэҥэ Хаҥаластар туттулар. Дмитрий Ходулов аатынан тыйаатыр сүрүн үлэһитэ Галина Эверстова иилээн-саҕалаан ыытта. Христофор Трофимович олоҕун биир сүрүн кэрдииһинэн Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Бастакы колхуоһунай тыйаатырга уус-уран салайааччынан үлэлээбитэ уонна Майатааҕы норуодунай хору Василий Зыряновтыын төрүттээбиттэрэ буолбутун кэпсээтэ. 1938 сыллаахха Абаҕаҕа үлэлии сырыттаҕына, талаанын, тэрийэр дьоҕурун, кэпсээччи, ырыаһыт быһыытынан бэлиэтии көрөннөр, хас саҥа испэктэк турдаҕын аайы киһи кэрэхсиир оруолларын, сороҕор сүрүн, сороҕор эпизодическай да буоллун, биэрэр буолбуттар. Кыһамньылаахтык оонньуур талааннаах эдэр артыыһы Майатааҕы 1-кы холкуоһунай тыйаатырга үлэҕэ ыҥырбыттар. Майаҕа барыта холбоон уон икки сыл устата үрдүк таһаарыылаахтык үлэлээн,  олорон  ааспыт. Мэҥэлэр күн бүгүҥҥэ диэри кини аатын үрдүктүк туталлар. Киэн тутталлар: Майаҕа үс оҕото күн сирин көрбүтүнэн, оччолорго Райком 1-кы сэкирэтээрэ Спиридон Иванович Сосин туруулаһыытынан Мэҥэ сиригэр үлэлиир кэмигэр САССР үтүөлээх артыыһын үрдүк аатын сүкпүтүнэн. Майаҕа олорбут дьиэлэрэ Сэбиэскэй уулуссаҕа кулууп иннигэр турбут  эбит. Манна кыттыыны ыллылар: СӨ култууратын туйгуна Давид Трофимов, СӨ култууратын туйгуна, норуот маастара, импровизатор-мусукаан, “Кыл Саха” төрүт дорҕоон бөлөҕүн солиһа Руслан Габышев, СӨ култууратын туйгуна, куйаар ситиминэн “Дэгэрэҥ ырыаны айыы” күрэс кыайыылааҕа, СӨ Ырыа айааччыларын сойуустарын чилиэнэ, Майатааҕы Марина Попова аатынан Оҕо ускуустубатын оскуолатын уһуйааччыта Дмитрий Санников, Майаҕа ыытыллыбыт дэгэрэҥ күрэһин Гран-при хаһаайына, алгысчыт, Христофор Максимов ырыаларын үйэтитээччи, тарҕатааччы, саха ырыатын үрдүктүк тутааччы, Хара нэһилиэгин “Айыллаан” култуура дьиэтин сүрүн үлэһитэ Виталий Очиров.
Дьэ, үбүлүөйдээх түһүлгэни түмүктээтилэр: “Ырыалаах чыычаах” үрүҥ көмүс бэлиэ хаһаайыттара: СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Олоҥхо тыйаатырын артыыһа Дмитрий Иванов, СӨ үтүөлээх артыыһа, Олоҥхо тыйаатырын артыыһа Ырыа Саарын, пуонда дириэктэрэ, СӨ култууратын туйгуна, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Михаил Санников, СӨ үөрэҕэриитин туйгуна Николай Протасов, СӨ култууратын үтүөлээх артыыстара Валерий Лобанов, Василий Неустроев, СӨ үтүөлээх артыыһа, Юрий Платонов аатынан Эстрада тыйаатырын артыыһа Байбал Семенов.
Күндү киһибит көмүс дорҕоонноро хас биирдиибитигэр «Кэрэ кэрэхсэлинэн» көччүйэ көттүннэр диэн санаалаах,  бу 105 сыллаах үбүлүөйдээх сылы түмүктээтилэр. Пуонда үлэтэ салҕанар, сайда турар!

«Киристэпиэл ырыата,
Киристэпиэл тойуга
Кэрэхсэнэ туруоҕа».

Саргылана АДАМОВА-АЛТАН КЫЫС