Клон үйэтэ кэлээрэй?..

Клоннааһын бастакы “сиэртибэтинэн”  дуу, “дьолунан” дуу 1996 сыллааха күн сирин көрбүт Долли бараан буолар. Ол эрээри клон кыылы оҥоруу оннук судургу буолбатах. Долли оҥоһуллубут ньыматынан 2017 сылга биирдэ кытай учуонайдара эбисийээнэлэри таһаарбыттара. 2000 сыллаахха эстибитинэн ааҕыллыбыт Пиренейскэй хайа бараанын 2009 сыллаахха клоннаабыттара. Ол гынан баран, саҥа төрөөбүт бараан оҕото 7 мүнүүтэ буолаат, тыҥата мөлтөхтүк үлэлээн өлбүтэ.

Сэлиини кутуйах нөҥүө тилиннэрэр санаалаахтар

Соторутааҕыта “уһун түүлээх кутуйахтары” эспэримиэннээн таһаарбытын туһунан сурах аан дойду сонуннарын тилийэ сүүрбүтэ. Бастаан чинчийээччилэр кутуйах түүтүн уһатар сэттэ гены талан ылбыттар уонна түүлэрэ дороххой буоларын курдук уларытан биэрбиттэр. Ол эбэтэр, кутуйахха сэлии генын киллэрбэтэхтэр, көннөрү геному уларытан сэлиигэ баар курдук мутацияны оҥорбуттар. Түүлэрин уларытан баран, учуонайдар сэлии тириитин анныгар баар сыаны кутуйахтарга оҥорорго үлэлэһэ сылдьаллар. Маннык сыалаах буолан, сэлии тымныыны тулуйар этэ диэн быһаараллар. Билиҥҥитэ бу эспэримиэн түмүгэ тахса илик. Чугастааҕы ыйдарга былаанныыллар.

Билигин эспэримиэн биир сүрүн сыала — клоннаммыт оҕуһу ылыы. Учуонайдар бу чахчы кэскиллээх уонна дьоһуннаах ситиһии буолуо этэ дииллэр.

Салгыы тугу гынар санаалаахтарый? 2028 сылга учуонайдар маннык суолунан слонтан сэлиини таһаарыахха сөп дуо диэн толкуйдууллар.

Азия слоннара сэлии саамай чугас аймахтара буолаллар. Чинчийээччилэрэ бастаан кутуйахтары оҥорбуттарын курдук, слон уонна сэлии гибриднэй үөскэхтэрин оҥорон таһаарар былааннаахтар. Ол гынан баран кутуйах төрүүр кэмэ түргэн, онно холоотоххо, слон 22 ыйы быһа уулаах сылдьар. Ону кытта түүтэ суоҕун кэриэтэ, онон геннарын уларытан биэрии быдан уустук буолара буолуо дииллэр.

Молекулярнай биолог Ирина Якутенко бу эспэримиэн табыллыан саарбахтыыр. “Сэлиини тилиннэрэн таһаарыыга олус элбэх геному уларытыахха наада, ол барыта табыллыан ким да мэктиэлиир кыаҕа суох. Чэ, баҕар, геному уларытыы кыалыннын даҕаны, син биир азиатскай слон генома сэлии киэниттэн олус атын”, — диир кини.

Урбаан биир көрүҥэ

Кытайга Сюй диэн дьахтар таптыыр ыта өлбүтүн анал килииникэҕэ 150 тыһ. юаны төлөөн клонун оҥорторбут. Дьиэ кыылын клонун оҥорторуу Кытайга бобуута суох, өссө 2017 сыллаахха бастакы ыт клонун оҥорон тураллар.

Онон Сюй тапталлаах Джокер диэн ааттаах добермана 2022 сыллаахха сүрэҕинэн ыалдьан өлбүтүн, аһара аһыйбыт. Килииникэ исписэлиистэрэ ыт иһиттэн уонна кулгааҕыттан кыра тириилэри быһан ылбыттара. Быһа холуйан сыл буолан баран дьахтарга эспэримиэн этэҥҥэ ааста диэн биллэрбиттэрэ. 2024 сыллаахха Сюй ытын оҕотун килииникэттэн кэлэн ылбыта. Сюй этэринэн, клоннаммыт ыт өлбүт ыты кытта тас көрүҥнэринэн эрэ буолбакка, майгыларынан эмиэ үкчүлэр. Кыракый Джокер урукку Джокер курдук наскыны уорарын сөбүлүүр, ууну иһэрэ кытта биир, истигэн, үтүө санаалаах.

Ыты клоннаан урбаан оҥостууну Соҕуруу Кэриэйэ генетик-учуонай Хван У Сок 2007 сыллаахтан саҕалаабыт. Эмиэ ыта өлбүтүттэн олус санаата түспүт кыыска Хван ытын 2009 сыллаахха “төнүннэрбит”. Кини ассистена этэринэн, кыыл ДНК-тын өлбүтүн кэннэ биэс хонук иһигэр исписэлиистэргэ биэрэ охсуохха наада. Өскөтө килиэккэлэрэ сөп түбэстэҕинэ, биэс ыйынан клон күн сирин көрөр. Онон бу дойдуга кыылы клоннааһынынан Sooam Biotecһ билим-чинчийэр пуонда бэркэ дьарыктана сылдьар.

Арассыыйаҕа сүөһүнү клоннууллар

Кулун тутар 3 күнүгэр клоннааһын түргэн технологиятынан оҥоһуллубут Звездочка диэн ынах биир сылын туолла. Бу Краснодарскай кыраай Некрасовка ыстаансыйатын таһыгар баар биотехнологическай лабаратыарыйаҕа тохсус ынаҕы оҥорон таһаардылар. Ол гынан баран Звездочка судургу ньыманан оҥоһуллубут бастакы ынах буолар. Кинини сылга 18 туонна үүтү биэрэр рекордсмен ынахтан таһаарбыттар.

«Клонныырбытыгар ынах эмиийин килиэккэлэрин туһаммыппыт, дьиҥэр, кулгааҕыттан да, тириитин хайа баҕарар өттүттэн ылыахха сөп,» — диир эмбриолог Петр Икономов. — Ол гынан баран эмиий тириитэ сымнаҕас буолан үлэлииргэ судургу, килиэккэлэри элбэтэн, олортон моно-араҥаны үүннэрэр чэпчэки. Ол кэнниттэн яйце-килиэккэҕэ угабыт, салгыы пробиркаҕа сэттэ күн устата үөскэҕи үүннэрэн баран олохсуйуох курдук буоллаҕына, суррогатнай ийэҕэ көһөрөбүт».

Клон ньирэй 75 киилэ ыйааһыннаах этэ — көннөрү ньирэйдээҕэр икки төгүл улахан буолан, суррогатнай ийэтин иһин хайытан ылбыттар. Эт-хаан өттүнэн Звездочка бэйэтин саастыылаахтарыттан балтараа төгүл түргэнник улаатан иһэр. Билигин ыйааһына 400 киилэттэн тахса, оттон саастыылаахтара 300‑тэн эрэ тахсалар.

Манна даҕатан эттэххэ, Арассыыйаҕа бастакы клоннаммыт ынах аата Цветочек диэн этэ, кини 2020 сыллаахха академик Л. К. Эрнст аатынан сүөһү иитиитигэр федеральнай чинчийэр кииҥҥэ оҥоһуллубута. Икки сыллааҕыта Цветочек ньирэйдэммитин Декабристка диэн ааттаабыттар.

Кубаннааҕы лабаратыарыйаҕа эспэримиэннэр 2022 сыллаахха саҕаламмыттара. Технология өттүнэн силигэ ситиэ билигин да эрдэ, элбэх үөскэх кыайан олохсуйбат. Холобур, отучча ынахтан бииргэ эрэ үөскэх иҥнэн, ньирэйи төрөттө. Урут учуонайдар быһа холуйан 5000‑тан тахса яйце-килиэккэни кытта үлэлэһэллэрэ. Онно холоотоххо, билигин үлэ түргэтээбит, судургутуйбут.

Бастакы икки ый Звездочканы лабаратыарыйаҕа күннэри-түүннэри кэтээбиттэрэ, бытыылкалаах үүтүнэн аһаталлара. Улаата түспүтүн кэннэ ньирэйи пиэрмэҕэ ыыппыттара. Билигин ый кэриҥинэн Звездочканы сиэмэлээһининэн буоһатыахтара, барыта табылыннаҕына, тоҕус ыйынан төрүөхтээх. Дьэ онно төһө үүтү биэрэрин көрүөхтээхтэр. “Күҥҥэ 25 киилэ араас ас булкадыһыгын биэрэбит. Тэҥ саастыылаахтарын курдук аһыыр”, — диир пиэрмэ сэбиэдиссэйэ Юрий Малышко. — Атыттары кытта тэҥ усулуобуйаҕа тутабыт, быһыыны барытын ылбыта, улаханнык ыарытыйбатаҕа. Арай стресскэ эбии киллэримээри муоһун быспатахпыт”.

Учуонайдар билигин оҕуһу клоннуурга үлэлэһэ сылдьаллар, тоҕо диэтэххэ, атыыр оҕус боруоданы тупсарыан сөп.

Билигин эспэримиэн биир сүрүн сыала — клоннаммыт оҕуһу ылыы. Учуонайдар бу чахчы кэскиллээх уонна дьоһуннаах ситиһии буолуо этэ дииллэр. Генетическэй куоппуйаны ылыы хас эмэ мөлүйүөн солкуобайдаах дьыала. Рекордсмен үүттээх ынах оннук барыстаах буолбатах — сыанатын толуйар үүтү син биир биэрбэт. Оттон боруоданы тупсарар кыахтаах атыыр оҕустар племенной хаһаайыстыбаларга олус наадалаахтар.

Саха сиригэр

2016 сыл сэтинньитигэр Sooam BRF корейскай институт байыаннай-историческай уопсастыба Саха сиринээҕи салаатыгар бельгийскай малинуа боруодаттан таһаарыллыбыт үс бастыҥ ищейка ыт оҕолорун бэлэхтээбитэ. Мантан икки ыт оҕотун Саха сиринээҕи ИДьМ кинологтарыгар биэрбиттэрэ. Джек уонна Том ИК‑1 сулууспалыахтара диэн ФСИН управлениетын пресс-сулууспата иһитиннэрэн турар. Бастаан утаа ыттар Саха сирин тымныытын тулуйбаттар диэн сириллибиттэр, ол гынан баран эмискэ түргэн баҕайытык үөрэммиттэр. Клоннаммыт ыттар тас көрүҥнэринэн да, майгыларынан да атын ыттартан туох да уратыта суохтар, үөрэҕи ылынымтыалар, өйдөөхтөр уонна сымнаҕас майгылаахтар.

2017 сыллаахха ХИФУ учуонайдара Sooam Biotecһ Researcһ Foundation институт кэллиэгэлэрин кытта саха булчут лайкатын клоннаабыттара. Икки ыт оҕотун Бэлэх уонна Кэрэчээнэ диэн ааттаабыттара. Үөрэҕи ылынымтыаларын, киһиэхэ сыстаҕастарын исписэлиистэр бэлиэтии көрбүттэр.

ХААРТЫСКАНЫ ОҤОҺУУ ӨЙ ОҤОРДО