Куораттан “гектаарга” көспүт Нелли (2-с чааһа)

1 чааһа: Куораттан “гектаарга” көспүт Нелли

Куоракка төрөөбүт, улааппыт Нелли Протодьяконова эрдэттэн сыал-сорук оҥостон, Амма кэрэ кытылыгар “гектаар” сири ылан, дьиэ туттан, онно көспүтэ, үһүс сылын кыстаата.

“Олоххун бэйэҥ оҥостоҕун”

– Олох чуҥкуйбаппын, –  диэн кэпсиир Нелли. – Дьиҥэ, чуумпуну көрдөөн кэлбитим да, манна чуумпуруу, чуҥкуйуу диэн суох. Күнү быһа төлөпүөнүнэн кэпсэтэбин, үлэлиибин. Килийиэннэрим Арассыыйаттан, Казахстантан тиийэ эрийэллэр. Мин кинилэри олох бырагырааматын оҥосторго, бэйэ суолун буларга, сөбүлүүр дьыаланы таларга, уо.д.а. үөрэтэбин. Мин уратым диэн – тарбах суолунан дьон майгытын билэбин, уопса­йынан, киһини куолаһын истээт да, ис имминэн сэрэйэн билэбин.

Киһи бэйэтин олоҕун хайдах баҕарар оҥостуон сөп. Бастаан тугу баҕарарын, ыра санаатын чуолкайдаан баран, онно тиийэр суоллары тобу­луохтаах. Бачча киилэ ырабын, доруобуйабын тупсарабын, муора кытылыгар көһөн барабын, дьиэ туттабын, харчылаах үлэ булабын, кэргэн тахсабын, о.д.а. – бу барыта туолар ыралар. Киһи туохха барытыгар үөрэнэр, тугу барытын сатыыр. Бу сыалларын чопчулаабакка, болҕомто уурбакка, дьайыы оҥорбокко хаалаллар – оччоҕо, биллэн турар, туолбат.

Киһи бэйэтин олоҕун, тугу баҕарарынан эрдэттэн былаан­ныахтаах. Холобур, мин 38 сааспар чааһынай дьиэ туттабын, 43 сааспар тыа сиригэр көһөбүн диэн былааннанан баран, сыыйа толорон иһэбин. Биллэн турар, саарбахтааһын, куттал баар. Кими да билбэт сиргэр көһөн барартан син биир куттанаҕын. Ол эрээри, бириэмэ баран иһэр, билигин буолбатаҕына, хаһан? Ол курдук бэйэбин кымньыылаан, “кыайбаппын, сатаабаппын” диэни кыайан, саарбахтааһыны, кутталы тэйитэн, сыалбар син биир баран иһэбин.

50 сааспар диэри ат атыылаһар, кэргэн тахсар, араас бырайыактары үлэлэтэр,  “пассивнай” дохуокка тахсар бы­­лааннаахпын. Ити курдук, бэйэҥ инники олоххун “маннык буолар” диэн ойуу­лаан көрдөххүнэ, ол сыалгар кыра-кыралаан “хааман” истэххинэ, күннэтэ дьайыы оҥордоххуна,  олоххун бэйэҥ оҥостоҕун.

Тургутуу

– “Гектаарга” көһөн баран, туох ыарахаттары көрүстүҥ?

–  Холобур, мин эдэрчи уонна доруобай эрэ буолан, соҕотох олорууну, бары тургутууну, ыарахаттары тулуйабын. Син биир күүһү-уоҕу, тулууру, сатабылы эрэйэр. Бастаан куттал суох буолуутугар ыарахаттар бааллар этэ, билигин суох. Аны араас олох-дьаһах кыһалҕалара үөскүү тураллар, холобур: кырыыһаҕа тахсар кирилиэһи оҥоруу, массыынаны хаартан хостооһун, суол суоҕар оту-маһы тиэйтэрии, тоҥ хаары кэһэн, куул бурдугу соһуу…

Бу боппуруостары син биир быһаараҕын, кими эрэ кэпсэтэҕин, оҥортороҕун. Бу маннык олох эйиэхэ наада дуо, төһө кыанаҕын диэн тургутуу буолар. Оннук буолуохтаах да буоллаҕа, ким да эйиэхэ бэлэми оҥорон олорбот, бу – олох.

Пандемия кэмигэр пиэрмэр, сылгыһыт, мүөттээх ыҥырыаны иитээччи, 2017 сыл­лаахха куоракка столяр идэлэригэр үөрэммитим. Онон бэйэм да син элбэҕи сатыыбын, уһанабын, массыынаны ыытабын, хара үлэттэн толлон турбаппын. Ол эрээри, дьахтар куруук эр киһи үлэтин үлэлээтэҕинэ, дьахтардыы нарын майгытын сүтэрэр. Онон син биир эр киһи наада дии саныыбын.

“Тыа сиригэр олохсуйарга ыҥырабын”

– Ааспыт ыйга Аммаҕа пуорум буолбута, онно миигин ыҥыран кытыннарбыттара. Тиэмэтэ: куораттан тыаҕа көһүү, дэриэбинэни сайыннарыы диэн этэ. Учуонай Гаврил Иннокентьевич Адамов, улуус дьаһалтата, үөрэх салаата тэрийбиттэрэ. Мин онно баран, бэйэм уопуппун кэпсээбитим. Болугур оскуолатыгар идэни туһаайыыга ыҥыран, оҕолорго кэпсэтээччилэр. Ыччат дэриэбинэттэн бара сатыыр, кинилэри хайдах олохсутуохха сөбүй? Араас аралдьыйыы, үлэ, үөрэх, дьиэ суох диэн бараллар. Төрөөбүт дойдуларын, тыа сирин таптыыр гына ииттэххэ, үгүстэр хаалыах этилэр.

Үлэни ханна баҕарар булуох­ха сөп, аныгы сайдыы­лаах олоххо тэйиччиттэн да үлэлиэххэ сөп. Биир бэйэм ыраас, кэрэ айылҕалаах сиргэ хайдах баҕарарбынан олорорбун, систиэмэттэн тутулуга суох буоларбын туохтан да ордоробун. Сылы эргиччи турбаазаҕа сынньана сылдьар курдукпун, айылҕалыын алтыһабын, көҥүллүк тыынабын…

Онон сир биэрэллэр, си­­бээс, интэриниэт баар, тыа сиригэр көһөн тахсан олохсуйуҥ диэн куруук ыҥырабын. Кэлин “экопоселение” диэн нуорма курдук буолуоҕа, билигин Арассыыйаҕа дьон куораттан көһөн тахсан олохсуйар буоллулар.

Олохпут уларыйда. Аан дойдуга араас буолуон сөп. Пандемия да ону ырылыччы көрдөрдө. Сирдээх, хаһаайыс­тыбалаах, дьарыктаах киһи хаһан да өлөн-быстан биэрбэт. Ыччат олохсуйбат буолан, тыа сирэ эһиннэҕинэ, дьон сүөһү, сылгы ииппэт буоллаҕына, төрүт үгэс, олохтоох ас сүттэҕинэ, саха норуота эстэр суол­га үктэнэр дии саныыбын.

“Улааттахпына, дэриэбинэҕэ олоруом”

– Сиэним Лия каникулугар кэлэн барааччы. Тыа сирин куораттааҕар ордорор. Манна кини хаһан да чуҥкуйбат, үлэҕэ, араас сатабылга үөрэнэр. Холобур, килиэп астыырга үөрэннэ. Хоруолуктары, козалары аһатар, оҕолорун бүөбэй­диир. Сир астыыбыт, балыктыыбыт, сөтүөлүүбүт.

“Улааттахпына, дэриэбинэҕэ олоруом” диир. Онон мин нэһилиэнньигим улаатан эрэр. Манна туспа кыра дьиэ тутан биэриэхпин баҕарабын. Оччоҕо кини бас билэр дьиэлэнэр, “мин сирим, мин дойдум” диэн ааттыыр кыахтанар буоллаҕа дии. Киһи кырдьар сааһын эмиэ былаанныахтаах.

Бу курдук, оҕолору, сиэннэри сиргэ, төрүт үгэстэргэ сыһыаран иһиэххэ наада. Тыа сиригэр улааппыт оҕо барытын сатыыр, бу кини инники олоҕор олус туһалаах. Холобур, байыаннай дьайыыга сылдьар уолаттарбыт ону бэйэлэрин холобурдарынан көрдөрдүлэр дии.

Төһө да куоракка улааттарбын, нууччалыы-сахалыы булкуйан кэпсэттэрбин, Сахам сирин кэрэ айылҕатын, ыраас салгыммын, төрүт аспын, дьоммун, ыһыахпын туохтааҕар да ордоробун…