Кутанаҕа дорҕоонноохтук ааттаммыта

Атыттары билбэппин, биир бэйэм санаатахпына, иннинэн сирэйдээх, иэгэйэр икки атахтаах мутугунан быраҕан муҥурун булларар кылгас үйэтигэр хаһан да умнубат түгэннэрдээх, өйүттэн-санаатыттан сотуллубат суоллардаах буолар эбит. Олох оннук түгэннэриттэн уонна суолларыттан биирдэрэ – оскуола. Төһө да сааһырдаргын, тойон да, чаҕар да буолларгын, оскуолатааҕы сылларгын умнубат эбиккин. Мэктиэтигэр алтан чуораанын тыаһын истэргэ, Амма Аччыгыйалыы  эттэххэ, “банаардаах сырдыкка”, кэрэҕэ уонна үйэлээххэ сиэтэн киллэрбит учуутал убайдаргын көрөргө, оонньоон-көрүлээн, айдаарсан ааспыт оҕолоргунаан бииргэ сылдьарга дылыгын.

Мин Элгээйигэ “0” кылааһы бүтэрэн баран 1958 сыл күһүнүгэр Кутанаҕа кэлбитим. Аҕабар. Ол саҕана Кутана оскуолата 7 кылаастааҕа. Эһиилигэр уунан ититиллэр систиэмэлээх саҥа типовой оскуолаҕа киирэммит, уһун да уһун көрүдүөрдээҕэ, көлөһүн-балаһын тахсыахпытыгар диэри сүүрэкэлээн мөҕүллэрбитин саныыбын. 1961 сыллаахха оскуолабыт 8 кылаастаммыта. Орто оскуола буола илигинэ, 8-с кылааһы бүтэрэн, атын сиргэ үөрэхпин салгыы көспүтүм.

Онтон ыла Кутана 8 кылаас­таах оскуолатыгар үлэлии сырыттаҕына аата дорҕоонноохтук ааттаммыт Г.Д.Архангельскайы кытары алтыһыым быста-быс­та салҕаммыта. 9-с уонна 10-с кылаастарга атын сиргэ үөрэнии, онтон ытык иэһи төлөөһүн, ол кэнниттэн аҕы­йах сыл үлэлээт ыаллыы оройуоҥ­ҥа көһүү, устунан Кутанаттан олох да тэйии онно сүрүн төрүөт буолбуттара. Онтон ыла үйэ аҥарыттан ордук кэм ааспыт. Ол да буоллар учууталбын, ытыктыыр киһибин онон-манан син билэр курдукпун. Онон  бүгүҥҥү одоҥ-додоҥ  кэпсээним кини туһунан.

Кутананы иккис дойду оҥостон

Учууталым Г.Д.Архан­гельскай Ньурба Куочайыгар, Александровкаҕа, олохтоох нуучча ыалыгар төрөөбүт. 1923 сыллаахха.

Айбыта Миитэрэй таҥара дьиэтин үлэһитэ, аҕабыыт эбит. Саха сиригэр кини кэлбит буолуон сөп курдук. Бүлүүттэн төрүттээх дьахтары ойох ылан  9 оҕоломмут. Георгий тоһоҕо туурар бүтэһик оҕо эбит.

Эһэтэ Уйбаан Архангельскай олох да Пензенскэй губерния төрүт олохтооҕо эбит. Эмиэ аҕабыыт. Икки уоллааҕыттан кырата, Миитэрэйэ, Саха сиригэр кэлэн силиһин-мутугун тараадыппыт. Онтон көрдөххө уонна ол Архангельскай диэн ааттарыттан таһаардахха, Үрдүк Үөһээ Айыылартан бары да таҥара үлэһиттэрэ буоларга ананан түспүттэр. Сиэннэрэ Георгий даҕаны сэбиэскэй былаас олохтоммотоҕо буоллар, ол суолунан барыа хаалбыт быһыылаах.

Георгий Дмитриевич Сунтаар Кутанатыгар аан бастаан 1954 сыллаахха кэлбит. Завуһунан ананан, 31 саастааҕар. Тоҕо аан бастаан диэтим. Георгий Дмитриевич Кутанаттан бара сылдьыбыта. Кини барыа дуо, ыыта сылдьыбыттара. Ол иһин. 1965 сыллаахха күһүн үөрэнэ кэлбиппит Георгий Дмитриевич, арай, суох, көстүбэт. Ыйыталаһан билбиппит, Куокуну оскуолатыгар дириэктэринэн анаан ыыппыт этилэр.

Онно баран төһө өр үлэлээбитин билбэт эбиппин. Сөбүлээбит, олоҕун дьаакырын бырахпыт Кутанатыгар Куокунуттан төннөн кэлбитэ. Бу иккистээн уонна бүтэһиктээх эргиллии  этэ. 1970-1975 сылларга хайыы сах орто ос­­куола буолбут үөрэх кыһатыгар завучтуурун салҕаабыта уонна олоҕун бүтэһик күннэригэр диэри ханна да халбарыйбакка, хаһаайыстыбаланан эҥин ньир-бааччы олорбута. Сунтаар Кутанатын төрөөбүт иккис дойду оҥостон. Кутананы Георгий Дмитриевич иккис дойдута диирбэр, өссө кини төрөппүт оҕолоро, сиэннэрэ бу дойдуну таптаан, дьиэ-уот туттан  олороллоро төрүөт буолар.

“Экспедиция что ли?”

Учууталым туһунан биир көрдөөх кэпсээни истибиппин олох умнубаппын. Ол кини тас көрүҥүн кытары сибээстээх. Оччолорго, бастаан кэллэҕин утаа, нуучча киһитэ кып-кыһыл буолуо. Көрүҥмүт да хантан уларыйыай, харахпыт күөҕэ, сирэйбит синньигэһэ, баттахпыт сырдыга, чачаххайа нуучча буоларын тыла суох кэпсии сырыттаҕа. Дэлэҕэ күн бүгүнүгэр диэри номох буолан сылдьыа дуо, олохтоохтор бастаан утаа көрүстүлэр да нууччалыы кэпсэтэ сатаабыттара.

Георгий Дмитриевич Кута­наҕа ананан кэллэҕин күһүн тыаҕа куобах күрэтиһэ сылдьан табаарыстарыттан быстан хаалбыт. Хайдах да буо­луон  билбэккэ, мэнээк хаһыытыы-хаһыытыы сирэйин хоту баран испит. Онно биир оҕонньор тиийэн кэлбит. Сэрии кэнниттэн Мочууһун нэһилиэгин Сэбиэтин исполкомугар бэ­­рэссэдээтэллээбит, оччотооҕу кээмэйинэн балай эмэ нууччалыы балкыһар Е.В.Куприянов Амакинка эспэдииссийэтин үлэһитэ барахсан  мунан  хаалбыт дии санаан:

– Экспедиция что ли? – диэн баар-суох билэр тылын мунньан нууччалаабыт.

– Эчикийэ суох, доҕор. Маннааҕы оскуола учууталабын. Холлоҕостоох ханан баарый, дьонум ол диэки барыах буолтара, – диэн күп күөҕүнэн утары көрөн туран,  уу сахалыы саҥаран оҕонньору соһуппут диэн буолар.

Бу кэпсэтиини кутаналар билигин да саныы-саныы күлсэллэр.

 Улуу нуучча тылын таптаан

Г.Д. Архангельскай – Саха АССР үтүөлээх учуутала. Ити үрдүк ааты кини 1962 сыллаахха, 39 саастааҕар, саамай үлэлиир-хамсыыр, айар-тутар кэмигэр ылбыта. Ылбыта эрэ буолбатах, Кутана оскуолата уонна учууталлара итинник үрдүк наҕараадаларга тиксиилэригэр суолу бастакынан аспыта.

Сэриигэ барыан иннинэ үөрэммитэ эбитэ дуу, кэлэн баран салҕаабыта эбитэ дуу, чуолкайын билбэппин. Ол эрээри Бүлүү педучилищетыгар үөрэммитин, онно комсомольскай тэрилтэ сэкирэтээринэн үлэлээбитин, уопсастыбаннай үлэҕэ көхтөөхтүк кыттыбытын уонна Дьокуускайдааҕы пединституту бүтэрбит киһини Кутанаҕа завуһунан анаан ыыппыттарын туһунан ханна эрэ аахпыппын өйдүүбүн.

Дьыала хаһан, ханна үөрэммитигэр буолбатах. Саамай кылаабынайа, үөрэммит, үйэтин тухары үлэлээбит, олоҕун анаабыт идэтин баһылаабыт. Улуу, модун нуучча тылын үөрэтэр учуутал буолбут. Онтунан киэн туттара, онтун дорҕоонноохтук, иһиллэр гына этэрэ.

Итинник этэрбэр миэхэ төрүөттэр баһаамнар. Кини  ууну-уоту ортотунан ааспыт көлүөнэтэ бары үөрэммит, идэлэммит, үүнэр кэнчээри ыччаты сырдыкка, кэрэҕэ, үйэлээххэ уһуйбут буолбатах. Итиэннэ, кини суруттарбыта буолуо оҥоробун, биһиги кы­­лааспытыгар дуоскабыт үрдүнэн В.В.Маяковскай  “Я русский бы выучил только за то, что им разговаривал Ленин!” диэн этиитэ кыһыл таҥаска суруллан, тиирэ тардыллан бэрт өр турбута.

Георгий Дмитриевич биһигини ол сөбүлээбит, таптаабыт, ылларбыт да диэххэ сөп, нууччатын тылыгар үөрэппитэ. Кылааска элбэх көрдөрөн үөрэтэр былакааттары, табылыыссалары, үксүн ону бэйэтэ оҥорбут, суруйбут буолааччы, хонноҕун анныгар кыбынан киирэрин, дуоскаҕа сүрдээх ыраас, тэҥ буочарынан астына-астына суруйа, уһун тарбахтара миэл буолбутун тэбэнэ  турарын билигин да көрөргө  дылыбын.

Таарычча этэн аастахха, ырыа уруогун кытта үөрэтэ сылдьыбыта. Онно туой нуучча норуодунай ырыаларын үөрэтэрэ. “Эх, дороги”, “Степь да, степь” уо.д.а. ырыалары. Аан бастаан ырыа тылларын дуоскаҕа суруйан биэрэрэ, онтон байаанын хаатыттан ороон, от күөҕэ өҥнөөх бүлүүс таҥаһын ньилбэктэригэр уурунан, харахтарын симэн олорон оонньообутунан барара. Наһаа үчүгэйдик ыллаан иһитиннэрэрэ. Ол эрэ кэнниттэн биһигини ыллатара.

Биһиги обургулар мэникпит дэлэ дуо, оройбутунан көрөн сүрдээх дьон эбиппит. Өйдөөбөтөҕө буоларбыт диэн, нойосуус  этиэхтээх хоһооммут тылын бинсээгин көхсүгэр сыһыаран, ону сатааччылар бааллара,  туран этэрбит диэн, араас быракааспыт баһаам этэ. Көнө муҥутаан, олох кыһаллыбат буолара. Ол хоһоон тылын көрөн туран этэрбитин хантан сэрэйээхтиэй? Төттөрүтүн  оҕолорум үөрэтэн, билэн кэлбиттэр диэн үөрэрэ, дуоһуйара. Оттон бу акаарыларга киһини атаҕастаатыбыт, албыннаатыбыт диэн санаа кимиэхэ киирбэт этэ. Ити үлүгэри хайдах тулуйбута эбитэй? Биирдэ эмэ кыыһыран бабыгырыы түһүөн сөп этэ буоллаҕа. Суох, барыта этэҥҥэ ааспыта.

Ити барыта оҕоҕо сыһыана сымнаҕаһыттан, биһиэхэ үчүгэйи эрэ баҕарарыттан, биһиги нуучча тылын ыараханнык ылынарбытын өйдүүрүттэн, дэлэҕэ үөрэтэ туран сахалыы быһааран барыа дуо, тахсыбыта буолуо дии саныыбын. Ааспытын кэннэ, оччолорго долоҕойбутугар түһэрэн да бэрт. Билигин кэлэн санаатахха, учууталбыт барахсан бары өйдөөхтөр кэпсэппит  тыллара кырдьык да улуутун, модунун  биһиэхэ өйдөтө сатаабыт эбит. Бэйэтин  үтүө холобурдарынан.

Уот холорук ортотунан 

Г.Д.Архангельскай Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа. 1-кы Украинскай фронт састаабыгар сэриилэспит. Гвардия сержана. Сэрииттэн Албан аат III степенэ уордьаннаах, “Бойобуой үтүөлэрин  иһин”, “Германияны кыайыы иһин” мэтээллэрдээх төннүбүт этэ.

Георгий Дмитриевич Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр Аҕа дойду Улуу сэриитэ буола турдаҕына, 1942 сыл сайыныгар, ыҥырыллыбыт. Бүлүү оройуо­нуттан. Арааһа, үөрэнэ сылдьан быһыылаах. Онтон атын төрөөбүт Ньурбатыттан ыҥырыллыа эбитэ ини. Оччолорго кини баара-суоҕа 19 саастааҕа.

Г.Д.Архангельскай оҕолору кытары буойун, сал­лаат быһыытынан үгүстүк көрсөрө, бойобуой сырыыларыттан быһа тардан кэпсии­рэ.  Биһиэхэ да кэпсээбитэ. Кыраларга да киирэн, кыыһар кыһыл хаалтыс баанан олорон кэпсиирин элбэхтик көрбүтүм. Онтон тугу өйдөөн хаалбыппын саныым эрэ.

Маҥнайгы бойобуой сүрэхтэниитин Харьков анныгар ааспыт. Тиийээттэрин кытары, балаһыанньа ыарахан буолуо, уокка бырахпыттар.  Өстөөх сөмөлүөттэрэ сотору-сотору кэлэн буомбалыылларын, снаряд, миинэ быыс­тала суох дэлбэритэ тэбэрин, фашистар тааҥкалара, самоходкалара, төһө эмэ алдьаталларын, уматалларын үрдүнэн, тохтоло суох кэлэ туралларын, бүлүмүөт, аптамаат буулдьата ыйылаан, сирдэрэ дьигиһийэн, титирэстээн олорорун кэпсиир буолара. Быыл-буруо күдэригэ күнү көрдөрбөт үлүгэрэ үһү. Көр, маннык уот холорук ортотуттан тыыннаах ордон тахсыбыт ээ.

Георгий Дмитриевич хаҥас өттүгэр иҥнэри түһэн хаамара. Ону билээччилэр “бааһырыытыттан” дииллэрэ. Ол көрсүһүүгэ ини, элбэх саҥа­лаахпыт Коля Секов ханна, хаста бааһырбытын ыйытан турар.

Онно үстэ бааһырбытын кэпсээбитэ. Маҥнайгытыгар аптамаатынан  сиритэ-ха­­йыта таптарбыт этэ. Иккиһин разведкаттан төннөн иһэн сэнэрээт оскуолактарыгар ыараханнык бааһырбыт. Үһүс бааһырыытын 1944 сыл сайыныгар кимэн киириигэ ылбыт. Онно дьиктиргээбиппин билигин да умнубаппын. Хайдах өстөөҕү утары сүүрэн иһэн көхсүгэ таптарыахха сөбүй диэн. Онно кини “Ураа хаһыытыы-хаһыытыы сүүрэн истэхпинэ көхсүм “ньир” гына түспүтэ да ханна барбыппын, туох буолбуппун билбэппин” диэбитин чуолкайдык өйдүүбүн. Оччолорго киһи кэннигэр түспүт снаряд көхсүгүн табыахтааҕын  туһунан билбэт  эбиппин.

Туох да диэбит иһин, ити үлүгэрдээх уот ортотуттан тыыннаах эргиллэн кэлии – бэйэтэ улуу дьол. Учууталым барахсан дьолунан толору, үөрүүнэн ситэри олох олорор, аатын ааттатар быалаах, үөһэ бэлиэтээн ааспытым курдук Үрдүк Үөһээ Айыылартан этитиилээх буолан тыыннаах ордубут эбит.

Киһи киэнэ үтүөкэнэ 

Г.Д.Архангельскай Кута­наҕа үлэлииригэр ыал этэ. Ойоҕо Сиэйэттэн төрүттээх М.Н.Анисимов кыыһа Варвара Михайловнаттан  4 оҕо­лооҕо. Улахан оҕото, соҕотох кыыһа Дина, биһигиттэн үөһэ кылааска үөрэммитэ. Чуолкай диэбэппин эрээри, уолаттара Толя, Юра уонна Миша эһэлэрин аахха, Сиэйэҕэ, эҥэрдэннилэр быһыылааҕа. Варвара Михайловна үчүгэй баҕайытык күлэ-үөрэ сылдьан эмискэ баҕайы олохтон туораан хаалбыт этэ.

Аҥаардас төһө өр сылдьаах­таабыта буолла? 1963 сыллаах­ха иккиһин ийэм эдьиийи­гэр иитиллибит, оччолорго искусственнай сиэмэлээһин пуунугар үлэлии сылдьыбыт М.Н.Кононованы ойох ылбыта. Эдьиийбинээн  27 сыл бииргэ олорбута, Сергейгэ, Наталияҕа уонна Иннокентийга күн сирин көрдөрбүтэ.

Георгий Дмитриевич булт диэн баран муннукка ытаабыт дьонтон биирдэрэ этэ. Дэлэҕэ мунуо дуо? Кэлин эмиэ мунуо диэн ортолоругар уктар буолбут этилэр. Ол да буоллар, сыыһа туттаран, быстар, туоруур түгэннэрдээҕэ. Контузиятыттан эбитэ буолуо, аҥаар кулгааҕа куһаҕаннык истэрэ. Инньэ гынан, наар истэр өттүгэр халыйа  турара.

Күһүҥҥү куобах үүрүүтүгэр учууталлар, техүлэһиттэр, ос­­куола  кэлэктиибэ буолан, тахсар үгэстээхтэрэ. Оннук биир тахсыыга аҕабын кытары барыстым. Чуолкай өйдөөбөппүн, Сымалыыр үрдүнэн сырыттыбыт быһыылааҕа. Уочараттаах үүрүү кэнниттэн мустубуппут, Георгий Дмитриевичпит суох. Кэккэлэһэ испит киһитэ “баара дии, кэлэн испитэ дии” дииртэн атыны билбэт, ханан туораабытын, быстыбытын өйдөөбөт.

Үөгүлээн туһа суох, син-­биир истибэт. Онтон өйдөөн истибиппит, олох төттөрү өттүгэр үөгүлүү-үөгүлүү баран аҕай эрэр эбит. “Оҕо атаҕа – ыт атаҕа” диэннэр, миигин ыыттылар. Киһибин сырыс, чуга­һаан баран үөгүлээ.  Истэрин иһиттэ, ол эрээри, аны олох атын сир диэки хайыста. Оннук үөгүлэһэн-хаһыытаһан, ситэн учууталбын дьоммор аҕалан турардаахпын.

Дьэ, кини курдук кыра оҕолуу үөрүнньэҥ, сытар ынаҕы туруорбат сымнаҕас майгылаах, мас хайдыбытын курдук көнө сүрүннээх киһини көрбөтөҕүм  диэхтээхпин. Биирдэ кыра оҕолор тустууларын көрүүгэ кэккэлэһэ олордубут.  Оо, онно сөхпүппүн билигин да умнубаппын. Биир уол ыксаллаах балаһыанньаҕа түбэһэн саннын хаптаҕайын баттатара чугаһаан сытар. Өчөһөөхтүүр. Онно Георгий Дмитриевич бэйэтэ туста сылдьар, оннук балаһыанньаҕа түбэспит киһи курдук мин диэки иҥнэй да, иҥнэй. Мэктиэтигэр кып-кыһыл буолбут, миигин таах иҥнэри баттаан кэбистэ. Көр, оннук “ыалдьар” этэ.

Сэлиэнньэ, оскуола быраа­һынньыктарыгар, тоҕо эбитэ буолла, туой кини дакылаат­тыырын өйдүүбүн. Кэлин политүөрэх үөдүйбүтүгэр солбуллубат пропагандист кини буолбута. Аны кулуупка буолар кэнсиэртэргэ, киэһэ үҥкүүгэ, оччолорго байаньыыс олох суоҕа, мусукаан. Хараҕын быһа симэн олорон “Амурские волны” вальсы оонньоотоҕуна, эдэрдиин-эмэнниин киирэн Кутана олохтоохторо эргичийэн баралларын билигин да умнубаппын.

Өссө биирдэ, “тоҕо эбитэ буолла” диим. Арааһа, үчүгэй, ыраас буочардааҕын, суруксутун уонна тугу да соруйдахтарына төттөрү эппэтин иһин  буолаахтыа, куруук оччолорго ыытыллар араас таһым­наах быыбардарга сэкирэтээр оҥорор этилэр. Оччолорго сүрдээҕин сөҕөрүм, атын киһи суоҕун курдук биир киһини оҥоро тураллар диэн. Оччолорго да, билигин да быыбардааччы  аһара  элбэх, ону барытын испииһэккэ илиинэн суруйуохха диэтэххэ абытай үлэ ини. Онон сынньата түһээри гынар эбиппин. Учууталым барахсаны.

Г.Д.Архангельскай бу үүммүт сылга төрөөбүтэ 100 сыла буолуохтаах. Нэһилиэгим дьоно онон быйыл Георгий Дмитриевич Архангельскайы, Саха АССР үтүөлээх учууталын, Аҕа дойду Улуу сэрии­тин актыыбынай кыттыы­лааҕын уонна дууһатынан олох сахатыйбыт нуучча борос­туой киһитин быһыытынан истиҥник, иһирэхтик ахтан-са­­наан ааһарга былааннаммыттарын үөрэ иһиттим. Георгий Дмитриевич онно толору быраап­таах. Бары өттүнэн.

Милан АФАНАСЬЕВ.