Саалтаанылар нэһилиэктэрин, өбүгэлэрин үйэтиттилэр

Тохсунньу 31 күнүгэр Дьокуускайдааҕы “Арчы дьиэтигэр” “Саалтааны Асхар Даадар сыдьааннара” диэн бэрт кэрэхсэбиллээх кинигэ сүрэхтэннэ. Онон Ньурба улууһун уруккута биир муҥутуур бөдөҥ, баай устуоруйалаах нэһилиэгиттэн төрүттээх дьон-сэргэ үөрүүлээх быһыыга-майгыга муһунна. Бастаан ыалдьыттары арчылыыр сиэри-туому толордулар, онтон остуол  хотойуор диэри аһынан-үөлүнэн тардыллыбыт сандалыларга ыҥырдылар. Дьэ, уонна наллаан олорон “буруолуу сылдьар” кинигэ туһунан аа-дьуо кэпсэтии саҕаланна.

Бу уһун унньуктаах, сүҥкэн суолталаах үлэни философия билимин дуоктара, бэрэпиэссэр, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ философияҕа хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ Андрей Саввинов, Арассыыйа, СӨ Бочуоттаах инженер-иниспиэктэрэ, СӨ Тырааныспарын уонна суол хаһаайыстыбатын министиэристибэтин уопсастыбаннай сэбиэтин чилиэнэ Сергей Климов уонна Чаппандатааҕы Н.Т. Степанов аатынан фольклор-литэрэтиирэ түмэлин салайааччыта Татьяна Сидорова бииргэ ылсан түмүктээбиттэр. Кинигэ “Дани-Алмас” кыһаҕа тахсыбыт уонна Марха улууhа (билиҥҥитэ Ньурба улууhа) тѳрүттэммитэ 200 сылыгар анаммыт.

Саҥа сүрэхтэммит кинигэҕэ түҥ былыргы үhүйээннэртэн, номохтортон саҕалаан, Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар, эйэлээх олоххо, билиҥҥи кэмҥэ тиийэ кэрэ айылҕалаах, үтүѳ үлэhит дьонноох-сэргэлээх Ньурба улууhун Саалтааны нэhилиэгин устуоруйата бэрт сэргэхтик, умсугутуулаахтык кэпсэнэр. Кинигэҕэ элбэх ыстатыйа, ахтыы, хаартыска, архыып матырыйааллара киирбиттэр. Бу нэһилиэк дьылҕатын билбэт ааҕааччыларга сырдатан этэр оруннаах – Сэбиэскэй кэмҥэ Саалтааны бѳдѳҥсүйүүгэ түбэспитэ, онон билигин кураанахсыйан турар. Ол да буоллар, билигин даҕаны түөрт-биэс ыал кыстыыр. Сайылык саҕана, биллэн турар, Саалтааны сэргэхсийэр, дьоно-сэргэтэ элбиир, оҕо-аймах саҥата чугдаарара, ынах сүөһү маҥыраһара элбиир.

Саалтааныттан төрүттээх СѲ  Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн)  бэйэни салайыныыга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев тэрээһиҥҥэ кэлэн биир дойдулаах дьонугар-сэргэтигэр эҕэрдэ тылы эттэ. Кини эhэтэ Макаров Николай Иннокентьевич, ийэтэ, ииппит аҕатынан Степанова Мария Фомична бу нэһилиэккэ төрөөбүт-үөскээбит дьон эбит. Владимир Михайлович Татьяна Сидороваҕа Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Александр Жирков Махтал суругун туттарда. Онтон Андрей Саввиновы уонна Сергей Климовы бэйэтэ салайар сис кэмитиэтин Бочуоттаах грамоталарынан наҕараадалаата. Ол кэнниттэн Владимир Михайлович биир дойдулаах аҕам дьонугар анаан истиҥ-иһирэх тылларын эттэ.

Манна даҕатан эттэххэ, кини кинигэ киирии тылыгар: “Саалтааны Асхар Даадар Улуу Омолдоон 14 уоллааҕыттан аҕа саастаахтара эбит. Үһүйээннэргэ кини сүрдээх бөдөҥ-садаҥ киһи этэ диэн ахтыллар. Ол курдук, өттүгэстии сыттаҕына, балаҕан түннүгүн бүөлүүрэ үhү. Элбэх сылгылааҕыттан кинини икки биэ эрэ уйар эбит. Бу киһиттэн тэнийэн, кэлин кини аатынан ааттаммыт Саалтааны Ньурба улууһун биир улахан нэhилиэгэр кубулуйбут. Сүрдээх улахан сири тайаан сыппыт. Билиҥҥи Улуу Сыһыыттан саҕалаан Чаппанда түбэтэ үксэ киирэр, аны өрүс уҥуор Биллээхтэн саҕалаан Тоҥуо үрэххэ тиийэн, онтон Ээдьээн, Тоҥуо Кууну, Уксукаан диэн Быракааннар уҥуордарынан баран, Туобуйа диэки тиийэр сирдээх-уоттаах эбит. Аҕа дойду сэриитигэр Чаппанда нэhилиэгиттэн 300-тэн тахса эр киһи сэриигэ ыҥырыллыбыт буоллаҕына, аҥарын курдуга Саалтааныттан барбыт”. Онтон: “Инникитин өбүгэлэрбит дойдута – үтүө-мааны Саалтааны – өссө даҕаны үүнүө-сайдыа, кэскилэ түстэниэ, дьоно-сэргэтэ элбиэҕэ, алаастара, сыһыылара хороҕор муостааҕынан, сыспай сиэллээҕинэн туолуохтара”, — диэн эрэлин эппит.

Ол санааны кинигэ ааптардарыттан биирдэстэрэ Андрей Саввич Саввинов: “Билигин өтөхсүйэн турар Саалтааны барахсан кэнэҕэһин кэнэҕэс дьон-сэргэ сөбүлээн олохторун оҥостор сирдэрэ буолуо диэн тобул санаанан салайтаран, бу кинигэ күн сирин көрдө. Ол эбэтэр сыала-соруга — кэлиэхтээх олоххо акылаат оруолун толоруу”, — диэн ситэрэн биэрбит.

Онтон Татьяна Сидорова маннык тыл эттэ:
– Бу олус суолталаах 25-с кинигэм буолар. Билигин бэчээккэ күүтэ сытарым өссө үс кинигэ баар. Олоҕум устата элбэх үлэҺит, хоһуун салайааччылары, үтүө дьону кытта алтыспытым, кинилэртэн элбэххэ үөрэммитим. Онон оҕолоругар, сиэннэригэр, хос сиэннэригэр өйдөбүнньүк хаалларан үйэтитэ сатыыбын. Бу кинигэни көрдөһөн оҥотторбуттарыгар, бастакынан санаа киллэрбит биир дойдулаахтарбар Сергей Никитич Климовка, Андрей Саввич Саввиновка улаханнык махтанабын. Хата, түгэнинэн туҺанан, элбэх хаартысканы мунньубутум олус туһалаан оҕолоругар бэлэх буолла. Владимир Михайловичка үрдүк сыаналаах үс кинигэбэр спонсордаабытыгар барҕа махталбын тиэрдэбин. Онтубун баран архыыпка, мусуойга, бибилэтиэкэҕэ үөрэ-көтө туттарыам, тоҕо диэтэххэ,  бу кинигэ “тус ылабыт” диэбит эрэ дьоҥҥо ананан таҕыста. Ол аата Саалтааны кырдьаҕастарын, ыччаттарын күүстэринэн уонна кинилэргэ анаан…

Онтон Сергей Климов биир түгэни тоһоҕолоон бэлиэтээтэ:
– Бастаан бэчээттэммит уон кинигэбитин Саалтааныттан тѳрүттээх 90-ча саастаах дьоммутугар туттартаатым. Наhаа астыннылар. 96 саастаах биир дойдулааҕым “Саалтааным кинигэтин кѳрѳр күннээх эбиппин” диэн үѳрбүт. Атын дьоммут эмиэ күүтэ аҕай сылдьаллар…

Тэрээһини Саалтааныттан төрүттээх, билигин Уус Алдан улууһугар олорор, СӨ “Гражданскай көҕүлээһин” үрдүк аат туйгуна, Мүрү нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Уус Алдан улууһун дьахталларын сэбиэтин салайааччытта Валентина Шадрина иилээн-саҕалаан ыытта. Кини маннык махтал тылларын эттэ:

– Бастатан туран, норуот дьокутаатыгар Владимир Михайлович Прокопьевка, Чаппанда нэһилиэгин баһылыгар Краснослав Григорьевич Бухоловка уонна Арктикатааҕы судаарыстыбаннай култуура уонна кэрэ эйгэ институтун дириэктэригэр Саргылана Семеновна Игнатьеваҕа махталбын тиэрдэбин. Аны туран, “Арчы дьиэтигэр” үлэлиир биир дойдулаахпыт Евдокия Ивановна Кондратьева кэпсэтэн кинигэ сүрэхтэниитин маннык киэҥ далааһыннаах тэрийдибит. Ону таһынан бу кинигэни үтүгүннэрэн оҥоруллубут торт баар. Маны Евдокия Егоровна Асекритова-Данилова астаан баран Хаҥалас улууһун Үөдэй курдук ыраах нэһилиэгиттэн тиэйэн аҕалла. Уонна тэрээһини ыытарга уу харчынан көмөлөспүт Даниловтар, Саввиновтар, Гаврильевтар, Михайловтар аймахтарыгар махталбын тиэрдиэхпин баҕарабын…

Мааны астаах, күндү үөллээх, сэргэх сэһэннээх, кэрэхсэбиллээх кэпсэтиилээх тэрээһини элбэх кэнсиэр нүөмэрдэрэ киэргэттилэр. Ол курдук, “Айдара” үҥкүү бөлөҕө (салайааччыта Валентина Шадрина, туруорааччыта Саалтааныттан төрүттээх, СӨ култууратын туйгуна Маргарита Скрябина), “Күн дьоно” фольклор бөлөҕө, биллиилээх кырыымпаһыт Дьулустаан Никифоров, тойуксут Валентина Сухаринова, Любовь Константинова-Кыталы Куо уонна да атыттар бэйэлэрин ырыа, үҥкүү, муусука доҕуһуола нүөмэрдэрин кинигэ сүрэхтэниитигэр мустубут ыалдьыттарга бэлэхтээтилэр.

Александр ИЛЬИН-ЕГОРОВ