Саха норуота самныбат кэскиллээх (быыстапкаттан санаалар)

Алтынньы 11 күнүгэр иистэнньэҥ Далбар Хотуттар: Софронова Надежда Михайловна, Николаева Мария Алексеевна, Павлова Наталья Васильевна, Егорова Вера Прокопьевна, Мухина Лена Аркадьевна, Тобохова Оксана Ивановна, Николаева Тамара Гаврильевна «Удьуор утума» диэн бөлөхтөрүн үлэлэрин көрдөрүүгэ туруоруллубутун (быыстапкатын) үөрүүлээхтик аһыыга сырыттым.

Биэс сыл кыптыыйдарын кылырҕатан утумнаахтык дьарыгыран, хас биирдии иистэнньэҥ бууктаах сон тикпит, хас эмэ сахалыы таҥаһы, хаппардар араастарын, тэттик чаппараахтары, паннолары, кыбытык ньыманан олбохтору, көбүөрдэри тигэн киһи хараҕын сынньатар кэрэни айбыттар да эбит. Бу сыллар тухары түүн-күнүс төһөлөөх сиик оһуор-мандар буолан, бу эйэҕэс эдьиийдэр имигэс илиилэринэн инньэнэн анньыллыбыта буолуой?! Бу үгүс үлэ көрдөрүүгэ тахсан дьон кэрэхсэбилин ылыыта — дьүккүөрдээх үлэ түмүгэ.
Киһи сөҕөрө диэн, бу Далбар Хотуттар бары эбэлэр, дьиэ кэргэн тутаах дьоно. Тус олохторун сөптөөхтүк аттаран, сөбүлүүр дьарыктарынан — саха ииһинэн, умсугутуулаахтык дьарыгыран, үтүөлээх сынньалаҥнарын кэрэни айарга анаан сылдьаллар. Таптыыр дьарыктаах буолан, иис алыптаах эйгэтигэр абылатан сааһырыы диэни билбэтэхтэр, хата, араас сирдэринэн, дойдуларынан күрэхтэргэ, быыстапкаларга кыттан дьон биһирэбилин ылан, дуоһуйуу үрдүгүн билбит дьоллоох дьон эбиттэр. Бу үгүс дьахталларга үтүө холобур буолуох тустаах. Бу курдук сэргэхтик, дьоҥҥо-сэргэҕэ туһаны аҕала сылдьан сааһырыах тустаахпыт.
Ол курдук, «Удьуор утума» иистэнньэҥнэрэ сахалыы ииһи толору баһылаабыт, бу төрүт дьарыктарын, дьоҕурдарын чочуйан, кичэллээхтик илдьэ сылдьар ийэлэр-эбээлэр. Кинилэр саха таҥаһын тигиинэн эрэ буолбакка, оҕолорун-урууларын сахалыы саҥардан, ыллаан-туойан араас таһымнаах күрэхтэргэ кыттан, саханы аар-саарга ааттата сылдьар дьон буолаллар. Ол курдук, Надежда Михайловна Софронова дьиэ кэргэнин бөлөҕө 2024 с. аан дойдутааҕы Евразийскай (куонкурус толору аата нууччалыы — Евразийский конкурс высокой моды этнического костюма Этно-Эрато) Этно-Эрато күрэх биир киирсиилээх номинациятын «Сценический этнический костюм в действии» иккис үрдэлин хаһаайынынан билиниллибитэ (г. Москва).
Кырдьык да, Учуутал үрдүк аатын олохторун усталаах туоратыгар сүгэн кэлбит дьон сааһыран да баран, дьарыга суох олорбот эбиттэр. Бу курдук, тус аналларын (миссияларын) толоро сылдьар буоллахтара. Сөҕүөххүт иһин, бу иистэнньэҥ эдьиийдэр бары үөрэх эйгэтин ытыктанар дьоно. Холобур, эдьиийим Мария Алексеевна Николаева үөрэхтээһин туйгуна, Надежда Михайловна Софронова — химик учуутал, Наталья Васильевна Павлова — математика учуутала, Вера Прокопьевна Егорова өр кэмҥэ агрооскуолаҕа оҕолору эбии үөрэхтээһин хайысхатын уһуйааччыта.
Хас биирдиибит бэйэбит эйгэбитигэр, үтүө холобурбутунан дойдунаат (патриотическай) санааны олохтуурга дьулуһуохтаахпыт. Бу ытык саастарыгар сылдьар Далбар Хотуттар бэйэлэрин сатабылларынан сахалыы таҥас-сап, мал-сал күннээҕи олоххо киирэригэр үтүмэн сыраларын уурбуттар. Холобур, аҥаардас Мария Алексеевна Николаева 70-тан тахса хаппары, кыбытыктаах араас дьэрэкээн суумкалары оҥорон дьонугар-сэргэтигэр бэлэхтээбит. Эдьиийим сылаас илиитинэн тикпит, харысхал оһуордаах хаппара — миэхэ күндү бэлэх.
Сахалыы иис оһуора-мандара үйэлэри уҥуордаан норуокка харысхал буолан тиийэн кэллэҕэ. Сурук-бичик суоҕуна таҥас-сап оһуора элбэҕи кэпсиирэ. Төрүт дьарыкпыт утумун сүтэрбэппит туһугар, бу курдук бэриниилээх Далбар Хотуттар иистэнэн, баҕар, өбүгэлэрбит тигэн, оһуорга-мандарга саһыарбыт санааларын да таайан биһиэхэ тириэрдэн эрдэхтэрэ…
Саха таҥаһа, оһуора — бу барыта норуот олорон ааспыт олоҕун-дьаһаҕын кэрэһитэ, өйө-толкуйа, дьоҕура буоллаҕа. Бүгүҥҥү иистэнньэҥнэрбит сахалыы иис үгэстэрин тутуһан, олус харыстабыллаахтык сыһыаннаһан, аныгылыы таҥастары айаллар, ыччаты иискэ такайаллар.

«Удьуор утума» бөлөх бэйэтин уһуйааччытынан СӨ норуотун маастарын Людмила Петровна Жиркованы ааттыыр. Бу олус номоҕон Далбар Хотун ураты дьылҕалаах учуутал эбит. Кини 20-тэн тахса сыл Дьокуускай куорат 33-с оскуолатыгар технологияҕа икки эбии үөрэхтээһин икки хайысхаларыгар ситиһиилээхтик оҕолору уһуйбут. Кини оҕолорго сахалыы тыыннаах уруоктары ыытара, оҥоһуктары оҥоттороро, элбэх күрэхтэргэ, быыстапкаларга, кэмпириэнсийэлэргэ, олимпиадаларга кытыннарара. Ол курдук, 2003 с. үөрэнээччилэрин кытары Абакаяданы быысапкалаан оҥорон, Брянск куоракка буолбут бүтүн Арассыыйатааҕы олимпиадаҕа призер буолбуттара, Санкт-Петербург куорат 300 сыллаах үбүлүөйүгэр аналлаах «Вышитая картина» бэстибээл кыттыылаахтара буолар чиэскэ тиксибиттэрэ.
Людмила Петровна аан маҥнай иис абылаҥын Найахы оскуолатыгар маҥнайгы кылааска үөрэнэ сылдьан учуутала Ирина Александровна Васильева сорудаҕынан таҥас кырадаһыныттан саптары тула сыыйан бытырыыс оҥорбутугар билбитэ. Оо, ону кэрэхсээбитиэн! Дьиэтигэр олус халыҥ «Художественное прикладное искусство народов СССР» диэн дьикти кинигэни аптаах холбука кэриэтэ арыйан, дьэрэкээн маллаах-саллаах, оһуордаах-бичиктээх остуоруйа кэрэ эйгэтигэр киирэн хаалара. Ол курдук, кини өбүгэлэрбит билиилэрин баһылыан, кэрэҕэ сыстыан баҕарбыта. Ол санаата билигин да айарга-тутарга иэйии буолан киирэр. Оҕо сылдьан кэрэни көрбүтэ кэлин дьахталлар симэхтэрин айарыгар бука көмөлөстөҕө. Билигин тыйаатырдарга, араас тэрээһиннэргэ үгүс дьахталлар санныларын Людмила Петровна бэйэтэ айбыт технологиятынан кичэллик күндү түүлээхтэн тигиллибит, оҕуруону, чөмчүүгү тиспит дьэрэкээн саҕалара киэргэтэллэр, ону таһынан илиилэригэр хаппардары туппут буолаллар.
2007 с. Людмила Петровна сахалыы ииһинэн умсугуйан туран олохтоохтук дьарыктанан барар. Бэйэтэ этэринэн, «утаппыттыы» сахалыы мал, таҥас-сап тигиитинэн үлүһүйэр. 2013 с. Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун маастарынан билиниллэр.
Учууталлаан бүтэн баран, Людмила Петровна олорор дьиэтигэр подьезд дьахталларын түмэн, иис кэрэ эйгэтигэр угуйар, дьарыктыыр. Ол курдук, 2015 с. кини салайар «Үктэл» иистэнньэҥнэр бөлөхтөрө үөскүүр, кэлин холбоһук буолан сайдар. Учуутал буолан дьон дьоҕурун арыйар кыах киниэхэ баар буолан, өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыттан иистэнньэҥнэр кини тула мустубуттар. Билигин дьарыктаабыт уһуйуллааччыларыттан 12 иистэнньэҥэ «Саха Өрөспүүбүлүкэтин уус-уран оҥоһуктарын маастара» диэн үрдүк ааты ылары ситистилэр. Билигин бу бөлөх 100-тэн тахса иистэнэр дьоҕурдаах дьахталлары түмэр.
Дьэ, бу буолар Учуутал буолар үрдүк аат, анал, дьылҕа! Төһөлөөх араас санааҕа-онооҕо ылларбыт, баттаппыт ийэлэр-эбэлэр кэлэн бу кэрэ киһи тула тоҕуоруһан, иис дьарыгар уһуйуллан баттык санааттан босхоломмуттара, соҕотохсуйбут бэйэлэрэ күндү дьүөгэ булбуттара буолуой?!
Бүгүн дьоллоох Учууталы Людмила Петровна Жиркованы кытары иискэ уһуйуллубут Далбар Хотуттара ситиһиилэрин үллэһиннилэр.
Саха дьахталларын дьоҕурдарын, сатабылларын сөҕөбүн! Кырадаһынтан да дьэрэкээн дьүһүннээх кэрэни айар ийэлэр баалларын тухары саха норуота самныбат кэскиллээх!

Антонина УСКЕЕВА