«Саха сирэ» хаһыат бүгүн тугу суруйда?

Саҥа үөрэх дьыла саҕаланара аҕыйах күн хаалла. Үөрэх үлэһиттэрин атырдьах ыйынааҕы мунньаҕар Ил Дархан Айсен Николаев хайысханан (профильнай) үөрэхтээһин үүнэр ыччат ирдэнэр идэни таларыгар ордук көдьүүстээҕин бэлиэтээтэ.

Күн бүгүн хайысханан үөрэтии кылааһа 432 оскуолаҕа аһыллыбыт, бу өрөспүүбүлүкэ бары оскуолатын быһа холуйан 70% диэн иһитиннэрдэ. Үөрэх уонна билим министиэристибэтэ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин кытта мэдиссиинэ каадырдарыгар сыһыарар кыттыгас үлэлэрэ үтүө холобурдааҕын ыйда. 12 улууска мэдиссиинэ кылаастара аһыллыбыттар, кинилэр М. К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университеты, Дьокуускайдааҕы уонна Нерюнгритааҕы мэдиссиинэ кэллиэстэрин кытта ыкса үлэлэһэллэр.

Үрдүк, орто үөрэх бүддьүөккэ миэстэлэригэр тутуу хампаанньата сүрүннээн түмүктэннэ. Онон чопчу да буолбатар, уопсай түмүгү таһаарыахха сөп. Эһиил туттарсааччылар тугу учуоттууллара, туохха болҕомто уураллара ирдэнэр? Үөрэххэ сыһыаннаах матырыйааллары сиһилии суруналыыс Людмила Попова ырытыытыгар ааҕыҥ.

Мэҥэ Хаҥалас Балыктааҕын эдэр пиэрмэдэрэ Дьулустаан Говоров уонна Илья Мохначескай быйылгы кыстыгы саҥа потребитльскай кэпирэтиип быһыытынан тэриллэн саҕалыахтара. Уолаттар бүгүҥҥү хаһыакка үлэлэрин-хамнастарын сырдаттылар: “Быйыл Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы сыллара биллэриллибитэ үһүс сыла. Сир оҥоһуутугар ылсан, икки 79 га иэннээх быраҕыллыбыт бааһынаны сөргүтэн оҥоро сылдьабыт. Онно эһиилгиттэн эбиэс ыһыахпыт. Билигин эбии аһылыгы Аллараа Бэстээхтэн уонна Тумултан ылабыт. Үчүгэйэ диэн, олохтоох бааһынай хаһаайыстыбалара улууспутун эбии аһылыгынан хааччыйа олороллор. Холобура, “Долоон” хаһаайыстыба салайааччыта Аркадий Попов үүннэрбит эбиэһин, нэчимиэнин Тумулга Тимур Десяткин комбикорм оҥорор собуотугар туттарар. Улуус кэпэрэтииптэрэ онтон “аһаан” олоробут. Түгэнинэн туһанан, улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетын салайааччыта Аркадий Лукиҥҥа истиҥ махталбытын тиэрдэбит. Кини биһигини, улуус кэпэрэтииптэрин, биир тыынныыр, көрүстэр эрэ араас сүбэни-аманы биэрэр, өрүү этиибитин ылынар. Ол курдук, эдэр пиэрмэрдэр мунньахтарыгар анаан ыытан, бэрт элбэҕи билэн-көрөн кэлбиппит. Биир хайысхаҕа үлэлиир дьоҥҥуттан уопут ылартан ордук туһалаах оскуола суох”. Эдэр пиэрмэрдэр тустарынан ааҕыҥ, сэргээҥ.

Бу күннэргэ Өймөкөөн улууһун баһылыгын 1-кы солбуйааччы Алексей Федотов тыа хаһаайыстыбатын исписэлиистэрин илдьэ кэлэн, халаан иэдээнигэр түбэспит Тымныы полюһун олохтоохторугар отунан көмөнү быһаарсан барда.  “Нэдиэлэ саҕаланыытыгар оройуон дэлэгээссийэтэ Уус Алдан улууһун нэһилиэктэрин баһылыктарын уонна бааһынай хаһаайыстыбаларын салайааччыларын кытта көрсөн, Өймөкөөн улууһугар оту тиэрдии боппуруоһун дьүүллэстибит. Найахы уонна Дүпсүн нэһилиэктэрин отчуттара халаантан эмсэҕэлээбит Өймөкөөн улууһун нэһилиэктэригэр кураанах алаас сирдэриттэн 600 туонна оту бэлэмнээн уурбуттарын истэн, олуһун долгуйдубут да, үөрдүбүт да. Алаас ото ураты хаачыстыбалааҕынан биллэр. Ону илэ харахпытынан көрдүбүт, үөрэттибит. Биһиги исписэлиистэрбит үчүгэй сыанабылы биэрдилэр. От анаалыһын өрөспүүбүлүкэтээҕи бэтэринээрдэр сулууспаларыгар ыыттыбыт. Анаалыс түмүгэ кэллэҕинэ, тиэйии ороскуотун үбүлээһинэ олохтоохтук быһаарылыннаҕына, тиэйиитин саҕалыахпыт” диэн санаатын үллэһиннэ Алексей Федотов.

Арассыыйаҕа, ол иһигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр, социальнай өттүнэн харысхала суох нэһилиэнньэни өйөөһүн — судаарыстыба сүрүн соруктарыттан биирдэстэрэ. Онуоха Арассыыйаҕа чэпчэтиилээх төлөбүрдэр уонна өҥөлөр оҥоһуллаллар. “Социальнай чэпчэтиинэн хайдах туһанаҕын?”  бу туһунан сиһилии суруналыыс Надежда Егорова матырыйаалыгар ааҕыҥ.

“ Мин Өймөкөөн улууһун Томтор орто оскуолатыгар үөрэммит дьоллоохпун. Саха тылын учуутала Светлана Неустроева “Көтүөххэ үрдүккэ хотойдуу” диэн уолаттар өрөспүүбүлүкэтээҕи дорҕоонноохтук ааҕыы күрэһигэр бэлэмниирэ. РФ үтүөлээх учуутала Мария Боярова салайар “Поиск” кулуубугар дьарыктанан, ГУЛАГ лааҕырыгар сылдьыбыт суруйааччылар уонна бэйиэттэр хоһооннорун нууччалыы ааҕан, элбэх куонкурустарга кыттыбыппыт. Ол кэмҥэ кулууппутугар Алина Герасимова диэн бэрт талааннаах уус-уран салайааччы үлэлээбитэ. Кини биһиэхэ тыйаатыр куруһуогун тэрийбитэ. Аны итиннэ Татьяна Заболоцкая салайар народнай тыйаатырын эбэн кэбис. Бу ааттаабыт дьонум биһиэхэ айар олохпут акылаатын уурбуттара. Сэттис кылаастан ыла “артыыс буолабын” диэн бигэтик санаммытым уонна онно дьулуспутум. Онон оҕону олох кыратыттан дьоҕурун таба көрөн сайыннарыахха наада. Бу маны кэмигэр өйдөөбүт учууталларбар махталым муҥура суох” диэн номнуо ааттаах-суоллаах тыйаатыр уонна киинэ артыыһа Василий Белолюбскай “Итии чэй” рубрикабытыгар айар үлэтин кэпсээтэ.

Тренд, муода барыта батысыһыылаах уонна ардыгар иэдээннээх буолар. Ол курдук, самокаттан саҕаламмыт муода аны питбайк курдук тэриллэргэ тиийдэ. Төрөппүттэр сэрэҕэ суохтарыттан атыылаһаллар, кинилэр кыра кээмэйдээх, ыйааһына чэпчэки буолла да, оҕо ыытыан сөп дии саныыллар. Оттон оҕолор оонньуу сылдьан суолга тахсан онно-манна түбэһэллэр. Төрөппүттэр эппиэтинэһэ суохтарыттан сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолоругар матасыыкыл бэлэхтииллэр. Маннык түгэн үгүстүк тыа сиригэр бэлиэтэнэр. Матасыыкыллаах оҕолор Дьокуускайга эрэ буолбакка, улуус ахсын түүннэри көтүтэллэр, ол түмүгэр оҕолор эчэйиилээх, өлүүлээх да иэдээннэр сыллата хатыланаллар… Оҕо оонньообута иэдээҥҥэ тиэрдиэн сөбүн туһунан бүгүҥҥү хаһыакка суруналыыс Ульяна Захарова ырытта.

Пилота суох көтөр аппарааттар, дирижабллар уонна экранопланнар инникитин хотугу таһаҕаһы тиэрдии — ол эбэтэр, Сибиир уонна Уһук Илин ыраах сытар нэһилиэнньэлээх пууннарын аһынан-үөлүнэн, эминэн-томунан, саппаас чааһынан хааччыйар сыл ахсын ыытыллар киэҥ далааһыннаах тырааныспар логистикатын үлэтин биллэрдик чэпчэтиэхтэрин сөп. Хотугу таһаҕаһы тиэрдиигэ аныгы технологиялары киллэриигэ саҥаны саҕааччынан ааттыыллар. Сиһилии суруналыыс Василий Прокопьев «Халлаан каравана» улуустары ситимниэ дуо?» диэн матырыйаалыгар ааҕыҥ.