Саха сиригэр алмаас устуоруйата саҕаламмыта…

Адьас сотору Дьокуускайга алмаас бырамыысыланнаһыгар эрэ буолбакка, бүтүн өрөспүүбүлүкэҕэ улахан суолталаах – Саха сирин  бастакы алмааһа булуллубута 75 сылыгар аналлаах быыстапка аһыллыаҕа. Биһиги дойдуга алмааһы хостооһун устуоруйатын дьоһун суолталаах кэрдиис кэмин туһунан ахтан-санаан ааһарга быһаарынныбыт.

 Бастакы эспэдииссийэлэр

Арҕаа Сибиир алмаас­таах сирдэрин үөрэтии, чинчи­йии наадатын туһунан боппу­руос өссө Аҕа дойду Улуу сэрии­тин иннинэ туруоруллубута. Оттон 1946 сыл бүтэһигэр ССРС Геологияҕа министиэристибэтин этиитинэн алмааһы көрдүүр соруктаах Тунгусскай геология-чинчийэр эспэдиссиийэтин тэрийэргэ бэлэмнэнии үлэлэрэ саҕаламмыттара. 1949 сыллаахха эспэдиссиийэ аата “Амакинскай” диэҥҥэ уларыйбыта (“амака” эбэҥкилии – эһэ).

Сибииргэ уонна Саха сиригэр алмааһы көрдүүр үлэни тэрийэргэ улахан оруолу академик Михаил Михайлович Одинцов ылбыта, кинини үксүгэр “Сибиир алмаастарын аҕатынан” ааттыыллар. Чуолаан кини Бүлүү өрүс тардыытыгар алмааһы көрдөөһүнү көҕүлээбитэ. Ол кэмнэргэ халбархай быһаарыныыны үөһээттэн ыйыыны күүппэккэ эрэ, кэмчилэммит үбү олоххо киллэрии суотугар ылыммыта.

Ол курдук, 1948 сыллаахха Саха сирин арҕаа өттүгэр Бүлүү үөһээ сүүрүгүн тардыытыгар алмаастаах сири үөрэ­тиигэ геолог Георгий Хаимович Файнштейн салайааччылаах Тунгусскай (Амакинскай) эспэдииссийэ Бүлүүтээҕи баарты­йата бастакынан ылсыбыта.

Ол сезон сүрүн соруга – Бүлүү өрүс Лахарчана салаатыттан Ньурба сэлиэнньэтигэр тиийэ (ол иһигэр, Сунтаар тоҕойуттан арҕаа өттүгэр, өрүс тосту эргииригэр) алмаас баар кэскиллээх учаастактара булуллубуттара.

Алмаас баар!

1949 сыл бэс ыйын саҥатыгар Георгий Файнштейн баартыйата Бүлүүгэ хаттаан кэлбитэ. Баартыйа Бүлүүчээн сэлиэн­ньэтин арҕаа уонна Сунтаар илин өттүлэрин икки ардыларыгар биир кэмҥэ түөрт учаастакка боруобалары ылан геология үлэлэрин ыыппыта.

Бастакы үс учаастак Бүлүү уҥа кытылыгар Үөһээ Мэйик (Оюсут) нэһилиэгиттэн 25-27 килэмиэтир аллараа баара уонна онно оҥоһуллубут боруо­балар “отрицательнай” буол­буттара. Оттон төрдүс учаас­тагы Кириэстээх нэһилиэгин үөһээ өттүнэн талбыттара. Чуолаан манна атырдьах ыйын 7 күнүгэр 5 миллиграмм курдук ыйааһыннаах, өҥө суох үлтүркэйдээх 1 нүөмэрдээх саха алмааһа булуллубута.

Ол устуоруйаҕа киирбит түгэн туһунан Георгий Файнштейн “За нами встают города” кинигэтигэр: «…Первый алмаз на Вилюе найден в канаве № 9 на косе «Соколиной», в 6 км выше наслега Крестях Сунтарского ра­­йона 7 августа 1949 г. К середине сентября на этой косе из канав № 9, 10, 11 было добыто 22 алмаза. Первые алмазы в Якутии найдены Вилюйской партией Амакинской экспедиции…»¸– диэн суруйбута.

Бу арыйыы, бастатан туран, Амакинскай эспэдииссийэ Бүлүүтээҕи баартыйа­тын бэйэ­ни харыстаммат үлэтинэн Саха сирин алмааһын устуоруйатыгар бэлиэ киһи Файнштейн саҥаны арыйыытынан ситиһиллибитэ.

Саха алмаастарын аан бастакынан арыйбыт уонна 1950-52 сылларга Амакинскай эспэдииссийэ 2-с Илиҥҥи биир кэлим баартыйатын начаалынньыга Файнштейн өрөспүүбүлүкэҕэ улахан ытык­табылынан туһанара. Манна сыһыаран эттэххэ, чуо­лаан көрдүүр үлэлэргэ олох­тоох нэһилиэнньэни элбэхтик кытыннарыыны кини көҕүлээбитэ. Бастакы алмаас көстүбүт “Соколинай” кумаҕар хонуу үлэлэригэр 30-ча киһи, ол иһигэр каюр-сирдьит Куонан Кириллин кыттыбыта.

“Соколинай” кумахха алмааһы арыйыы Саха сиригэр уонна бүтүн дойду сиригэр-уотугар алмаастаах сири көрдөөһүҥҥэ тосту уларыйыылаах түгэнинэн буолбута. Бүлүү өрүскэ алмааһы булуу геологтарга кэскиллээх алмаас­таах оройуону эрэ арыйбатаҕа, ону таһынан алмаастаах төрүт сирдэри арыйарга көмөлөспүтэ.

Барыта – иннигэр

Саха сиригэр алмааһы булбуттарын 5 сыл кэнниттэн төрүт алмаастаах бастакы сир – “Зарница” кимберлиттээх туруупка, оттон 1955 сыллаахха “Мир” уонна “Удачнай” туруупкалар баай сирдэрэ арыллыбыттара. Ити сыл Амакинскай эспэдииссийэ геологтара таарыччы алмааһы хостооһуну саҕалаабыттара, 1957 сыл саҥатыгар аһаҕас баайдаах сирдэри бырамыысыланнаска туһаныыны тэрийэргэ “Якуталмаз” трест тэриллибитэ.

Саха сирин алмааһы хостуур бырамыысыланнаһын 70-ча сыллаах устуоруйатын тухары бырамыысыланнас­ка 20-тэн тахса төрүт уонна бытархай боруода­лаах сирдэр туһаныллыбыттара, аныгы үрдүк технологиялаах салаа тэриллибитэ, куораттар уонна бөһүөлэктэр, гидроэлектростанциялар тутуллубуттара, сүүһүнэн килэмиэтирдээх массыына суоллара тэлгэммиттэрэ уонна уот лииньийэлэрэ тардыллыбыттара. Ол курдук, Бүлүүгэ алмаа­һы булуу Саха сирин арҕаа өттүн көстүүтүн уонна олоҕун төрдүттэн уларыппыта, өрөспүүбүлүкэ экэнэмиичэскэй уонна социальнай сайдыытыгар көмөлөһөн, ХХI үйэҕэ эрэллээхтик киириини хааччыйбыта. “Якуталмаз” базатыгар тэриллибит АЛРОСА хампаанньа билигин алмаа­һы хостоо­һуҥҥа аан дойдуга бастакы миэстэҕэ сылдьар, Саха сирин экэниэмикэтин флагманынан буолар уонна өрөспүүбүлүкэ бүддьүтүөн дохуотун үс гыммыт биирин хааччыйар. Хампаанньа балаансатыгар алмаас миллиартан тахса карата саппаас быһыытынан баар. Саарбахтааһына суох, инникитин сэдэх уонна сыаналаах алмаастаах, кэскиллээх баай­даах сирдэр өссө да хостонуох­таахтар. Оттон алмаас салаата өр сылларга Саха сирин сайдыытын хамнатар күүһүнэн хаалыаҕа.

«АЛРОСА – Саха сирин алмаастаах устуоруйата” быыстапка 2024 сыл атыр­дьах ыйын 7 күнүттэн алтынньы 30 күнүгэр диэри Комдрагмет дьиэтигэр үлэлиэҕэ. Саха сирин киин куоратын олохтоохторо уонна ыалдьыттара АЛРОСА кэлиэк­сийэтиттэн анал ааттаах алмаастары уонна сэдэх морфологическай быһыы­лаах алмаастары көрөр кыахтаныахтара.

Биир күҥҥэ икки бырааһынньык

Алмааһы хостооччулар бэйэлэрин идэлээх бырааһынньыктара сыл аайы от ыйын үһүс өрөбүлүгэр – металлургтары кытары биир күн бэлиэтэнэр. Икки бырааһынньык үөскээбит устуо­руйата 1957 сылы кытары ситимниир. Ити сыл сэбиэс­кэй бырабыыталыстыба байыаннай уонна сэрии кэннинээҕи сылларга дойду металлургиятын өҥөтүн бэлиэтээн, Металлург күнүн олохтообута. Эмиэ бу сыл дойдуга хайа-хостуур бырамыысыланнаһы барытын салайар ССРС Өҥнөөх металлургия­тын министиэристибэтигэр бас бэринэр “Якуталмаз” трест тэриллибитэ. Саха сиригэр алмааһы бырамыысыланнай хостоо­һун саҕаламмыта, кылгас кэм иһигэр бырамыысылыннас саҥа салаата – алмааһы хостуур салаа үөскээбитэ. Бу салааҕа үлэлээбит дьон бары бэйэлэрин идэлээх бырааһынньыктарын металлурдары кытары биир күн, ол эрэн Алмааһы хостооччу күнүн быһыытынан бэлиэтииллэр.

Р. ПОЛЯРНАЙ СУРУЙУУТУТТАН ТЫЛБААС.