“Сахам сирин сайдар суолларын үйэтитиспит дьоллоохпун”

   Оҕо эрдэҕиттэн  умсугуйан ылларбыт дьарыгын идэ оҥостон, бытыгын быһа үктүөр диэри илдьэ кэлбит сатабыллаах,  мындыр киһинэн  Константин Калачев буолар.    

Ол курдук, эдэриттэн араас сылларга Тэлэбиидэнньэ-араадьыйа кэмитиэтигэр,  Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр  үнүстүүтүгэр, хаһыаттарга  киинэҕэ устааччы, фото-кэрэспэдьиэн быһыытынан  үлэлээн-хамсаан, сааһа кэлэн биэнсийэҕэ тахсыбыта. Тахсан да, таах олоруо дуо, хаһан да арахсыбат чэҥкээйитинэн буолбут хаартыскаҕа түһэрэр аппараатын иилиммитинэн, “бөрөнү атахтара аһаталлар” диэбит курдук, көҥүл фотограф быһыытынан олох чаҕылхай, хатыламмат  түгэннэрин бултаһара өссө эрчимирбитэ,  барара-кэлэрэ сыыдамсыйбыта.

               Эмэнсийдим, эһинним диэ баара дуо…

    Көстөкүүнү бэрт сэргэхтик, сэниэлээхтик тутта-хапта, күлэ-үөрэ, үтүһэ-анньыһа сылдьарын көрөн туран, 70-нун ааспыт кырдьаҕас диэххин тылыҥ тахсыбат. Бэйэтэ да эмэнсийдим, элэйдим-сылайдым диэ баара  дуо, билигин даҕаны тиҥ курдук.  Хаартыскаҕа түһэрэрин быыһыгар  дьиэ-уот, оҕуруот-тайма бүтэн биэрбэт үлэтэ, кыһалҕата баһаам. Кэпсии-ипсии сылдьан, харыларын эрэ ньыппарыныа кэрэх, хаһан тибилийбитэ, эрбээбитэ-суорбута, хаһыспыта-өрөмүөннээбитэ, туппута-оҥорбута эрэ баар.

Араас улуустарынан тарҕанан олорор аймэх-билэ дьонугар көмөлөһөн оттоһон-мастаһан, субуотунньуктаһан айылҕаҕа, тыа сиригэр дуоһуйа, астына сынньанааччы. Тапталлаах кэргэнинээн, иллээх-дьоллоох, улахан дьиэ кэргэн ийэтэ, араҥаччыһыта Мария Дмитриевналыын ыал буолбут оҕолоругар көмөлөһөллөр, эбиллэ, кэлэ турар сиэннэрин, хос сиэннэрин көрөллөр-истэллэр, улаатыннараллар. Эһээлээх  эбээ  күннэрэ-ыйдара кинилэртэн, минньигэсчээн дьонноруттан, тахсар.

                          Ураты дьон этилэр

     Кылааһынньыгым Костя Калачевка олоххо тардыһыы, саппаҕырбат санаа күүһэ төрөппүттэриттэн, ийэтин, аҕатын хааннарынан, кинилэр тыыннаах холобурдарынан  бэриллибитэ. Ураты дьон  этилэр. Аҕата Константин Алексеевич Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, танкист. Сэрииттэн Албан аат уордьаннаах, бойобуой мэтээллэрдээх эргиллибитэ.

1956 сыллаахха Свердловскайга  үрдүк  үөрэҕи бүтэрбит инженер-мэхээнньик  Чурапчыга аан бастакы оройуоннааҕы локомобильнай электро-ыстаансыйаны  үлэҕэ киллэрбитэ. Оччолоро кини курдук идэлээх тарбахха баттанар буолан, этэллэринэн, баартыйа обкуома быһаччы дьаһайара. Инньэ гынан, 1960 сыллаахха Мэҥэ Хаҥаласка көһөн кэлбиттэрэ. Мэҥэттэн уунан тиийэн Халымаҕа эмиэ электро-ыстаансыйаны  тутан  үлэлэппитэ.

Ийэтэ Барашкова Марфа Егоровна  Чурапчы Бахсытыттан төрүттээх  хорсун-хоодуот саха дьахтара этэ. Сэрии иннинэ убайдарын кытта  Ааллаах  Үүҥҥэ  таһаҕас таһыытыгар сылдьыбыта. Сэрии кэмигэр тырахтарыыстаабыта. Кэлин промкомбинакка саппыкыһыт бэрдэ буолбута. Мэҥэҕэ көһөн кэлиэхтэриттэн, баара-суоҕа 3 кылаас  үөрэхтээх эрээри, Майаҕа өр кэмҥэ 1 №-дээх маҕаһыын сэбиэдиссэйинэн  ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Ити курдук, ураты дьылҕалаах, суоллаах-иистээх олохтоох  саха дьоно уолларыгар бэйэлэрин курдук олоххо тардыһыы күүһүн иҥэрдэхтэрэ.

                                  “Үчүгэй  үлэҥ  иһин”

     Костя  12 саастааҕар хаартыскаҕа түһэрэр аппараат диэн тэрили аан бастаан  илиитигэр туппута.

—Сайыҥҥы каникулбутугар тугу гына таах сылдьыахпытый, табаарыстарбыныын Коля Пугачевтуун, Вася Петровтуун, Павел Жирковтуун  ПМК-ҕа  оһохчуттарга туой раствор мэһийэн, бэлэмнээн  биэрэрбит. Ол  үлэбит  түмүгүнэн  тутуу прораба Борис Скрябин ”үчүгэй үлэҥ иһин” диэн  “Фотокор” аппараатынан бириэмийэлээбитэ. Онтон ыла хаартыскаҕа түһэриинэн дьарыктанан барбытым. Бастакы сүбэлээччибинэн, үөрэппит киһибинэн  быткэмбинээт фотограба Василий Тихонович Васильев буолбута ”, — диэн ахтар Константин  Константинович.

“Баҕалаах маска ыттар” дииллэринии, Константин ылларбыт дьарыгын саҥаттан саҥа кистэлэҥнэрин, ньымаларын  сорунуулаахтык баһылаан барбыта. 1967 сыллаахха, 9-с кылааска үөрэнэ  сырыттахпытына, сөхтөрөн турар. Кылааспыт салайааччыта Надежда Ефимовна Благинина салалтатынан  Павловскайга  аатырбыт оҕуруотчут, Сталинскай бириэмийэ лауреата Мэхээлэ Дьөгүөрэпкэ ыалдьыттаабыппытын түһэрэн, өҥнөөх хаартыска оҥорон таһаарбыта!

—Оччолорго өҥнөөх хаартыскаҕа түһэрии  саҥардыы саҕаланан эрэр, мээнэ киһи сатаабат дьарыга этэ. Виктор Яковлев, Анатолий Фаламов курдук  улахан профессионал фотограбтар ылсан эрэр кэмнэрэ. Эмпин-томпун, кумааҕыбын, сүбэ-ама куораттан ыларым, — диир кылааһынньыгым күлэ-күлэ.

                      “Оо, Костябыт кэллэ!”

     Костя аҕатын батан, оскуолаҕа үөрэнэр эрдэҕиттэн тиэхиньикэҕэ сыһыаннаах, сүрдээҕин интэриэһиргиир, аналлаах литэрэтиирэни тартаран ааҕар,  физика биридимиэтин сөбүлүүр этэ. Ааҕар саалаҕа тиийдэхпитинэ, бибилэтиэкэрдэр  үөрэ көрсөллөрө.  “Оо, Костябыт кэллэ!” оҕо бибилэтиэкэтин сэбиэдиссэйэ Мария Ивановна Брызгалова дьуос кутуйах иннэтинии тура сылдьар баттаҕыттан  имэрийэн ылара. Эрдэттэн бэлэмнээбит “Модельер-конструктор”, “Юный техник”, “Техника — молодежи”, “Наука и жизнь” сурунаалларын иннигэр ууран биэрэллэрэ.

Ааҕар, билэр, сатыыр буолан, детекторнай радиоприемнигы таҥара, авиамоделизмынан дьарыктанара. Куоракка Пиэнньэрдэр дырабыастара тэрийэн ыытар өрөспүүбүлүкэтээҕи  куонкурустарыгар мэлдьи кыттара, миэстэлэһэрэ. Дэлэҕэ Пиэнньэрдэр дыбарыастарын дириэктэрэ Фаина Иннокентьевна Авдеева “Костя, приехал, молодец!” диэн эҕэрдэлии көрсүө дуо.

                       Араадьыйа, тэлэбиидэнньэ эйгэтигэр   

      —Аармыйаҕа сулууспалаан кэлэн, Майаҕа  Ислам Мансуров дириэктэрдээх  Сельхозтехникаҕа автослесарынан  үлэлии сылдьан, 1972 сыллаахха  бэйэм баҕабынан 30-ча күрэстэһээччилээх куонкуруһу этэҥҥэ  ааһан,  Араадьыйа, тэлэбиидэнньэ кэмитиэтигэр  киинэ устааччынан (кинооператорынан) үлэҕэ  ылыллыбытым, — Константин Константинович айар  үлэ суолугар үктэниитин долгуйа ахтар. — Өрөспүүбүлүкэбит устун үгүс командировкаларга Иннокентий Каменевтыын, Арсен Зверевтиин, Вячеслав Бочковскайдыын, Николай Сантаевтыын бииргэ сылдьан, киинэҕэ устуу, хаартыскаҕа түһэрии маастарыстыбатыгар элбэххэ  үөрэммитим.

Уопсайынан, тэлэбиидэнньэ, араадьыйа уопуттаах  үлэһиттэриниин, суруналыыстардыын чугастык алтыһан  дьону-сэргэни,  үлэһиттэри, араас таһымнаах салайааччылары кытта  табан кэпсэтии, матырыйаал бэлэмнээһин  оскуолатын ааспытым диэххэ наада. 1975 сыллаахха  баартыйа обкуомун бастакы сэкирэтээрэ Г.И.Чиряев быһаччы сорудаҕынан диктор Афанасий Готовцев, эрэдээктэр Иван Ксенофонтов-Сунтаарыскай,  Вячеслав Федоров уонна мин буолан ССКП Өлүөхүмэтээҕи райкомун бастакы сэкирэтээрэ Яков Алексеевич Семенов туһунан очерковай биэрии бэлэмнээбиппитин бу баардык саныыбын.

            Төрөөбүт эйгэбин – тыам сирин сырдатыһа           

Эдэр, эрчимнээх Константин Калачев айымньылаах үлэтин  биллэр учуонай, суруналыыс, фотограф Василий Николаевич Дохунаев бэлиэтии көрөн, сэҥээрэн, тыа сирэ сайдыы суолугар бигэтик үктэниитин, тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар наука-тиэхиниьикэ ситиһиилэрин, аныгы технологиялары олохтооһун, саха дьонун олохторун укулаата тупсуутун  устуоруйаҕа киирэр кэмигэр эдэр киһи биһиэхэ үлэлии кэл, олоххун-дьаһаххын да тэрийиэхпит диэн ыҥырыытын быһа гыммакка, 1977 сыллаахтан  Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтугар фотограбынан  үлэҕэ киирбитэ.

—Сахам сирин хоту-соҕуруу, илин-арҕаа улуустарынан учуонайдары кытта сырыы бөҕөнү сырыттахпыт аҕай. Төрөөбүт эйгэм, тыа сирин отчут-масчыт дьонун олохторун,  үлэлэрин, дьарыктарын, араас салааларга наука этиитин, бастыҥ уопуту олохтооһун холобурдарын, социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы чахчыларын илэ көрөн-билсэн, хаартыскаҕа түһэрэн  үйэтитиспит дьоллоохпун дэнэбин. Василий Николаевич барахсан, үтүө да киһи этэ.  Эрэннэрбитин толорон, институкка  сыл аҥаара  үлэлээт,   икки хостоох кыбартыыраламмытым, — Константин Константинович билиҥҥээҥҥэ диэри махтала улахан.

  Бу күннэргэ Саха АССР 100 сылынан  Дьокуускайга М.К.Аммосов аатынан ХИФУ “Сэргэлээх уоттара”  култуурунай киинигэр  үлэ бэтэрээнэ, фото-худуоһунньук  Константин Константинович Калачев   олоҕун  ис хоһооно оҥостубут  айымньылаах  дьарыгын фото-быыстапката  аһыллан  көрдөрүүгэ туруорулунна. Орто, саастаах көлүөнэ дьон  сэбиэскэй кэмнээҕи сайдыылаах социализмы туппут  сырдык кэмнэрбит сүрэҕи, дууһаны долгута ааспыт  үйэ 60-с, 70-с, 80-с сылларыттан устуоруйа тыыннаах чахчылара буолан тиллэн кэлэллэр…