Сайдыыны түстээбит күн

Балаҕан ыйын 27 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннаһын күнэ. Бу күн Саха Өрөспүүбүлүкэтин устуоруйатыгар улуу федеративнай судаарыстыбабыт Арассыыйа састаабыгар тэҥ бырааптаах саҥа субъект олохтоммут күнүн быһыытынан киирэр.

Автономияттан — суверенитекка

Судаарыстыбаннаһы ылыныы  Платон Ойуунускай, Максим Аммосов, Исидор Барахов ааттарын кытта ыкса сибээстээх. Кинилэр эдэр эрчимнэрин кынатыгар уйдаран, Саха сирэ Илин Сибииргэ биир бастакынан судаарыстыбаны үөскэтиэхтээх диэн санаалаах гражданскай сэриини уҥуор­даан, Владимир Ленин, Иосиф Сталин салалталарынан саҥа партияны, саҥа судаарыстыбаны олохтообут киэҥ Арассыыйа салалтатын санаатын табан, тылын-өһүн истэн-сыаналаан, автономия былааһын олохтообуттарын кэм-кэрдии аастаҕын аайы санаан-ахтан ааһарбыт булгуччулаах. Кинилэр туруорсубут автономияларынан кынаттанан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин суверенитета ылыныллыбыта диэтэхпинэ, сыыстарбатым буолуо.

Кыаҕы биэрбит декларация

Бары билэрбит курдук, 90-ус сылларга киин былаас дойдуну кыайан салайбат буола мөлтөөн олорор кэмэ этэ. Эрэгийиэннэр салайааччыларын иннигэр салгыы хайдах олоробут диэн кытаанах боппуруос турара. Ол кэмҥэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев итэҕэллээх дьонун кытта суверенитет декларациятын бэлэмнээн, дойду бэрэсидьиэнигэр Борис Ельциҥҥа тиийэн көмүскээбитэ. Эрэгийиэннэр чэчирии сайыннахтарына Арассыыйа кыаҕырарын өйдөөн, Ельцин Михаил Николаевы өйөөбүтэ. Декларация өрөспүүбүлүкэ таһымын үрдэтии, экономиканы сайыннарыыга, харчыны киллэриигэ, нэһилиэнньэ туруктаах олоҕун хааччыйыыга, социальнай боппуруостары быһаарыыга бэйэ көрүүтүнэн дьаһанар кыаҕы биэрбитэ. Атыннык эттэххэ, Декларация экономическай туруктаах буолууну хааччыйыыга, ыарахан кэмнэргэ дьон-норуот сүргэтин көтөҕүүгэ, айар күүһүн уһугуннарыыга туохха да тэҥнэммэт өҥөлөөх.

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Конституцияламмыта

1992 сыллаахха муус устар 4 күнүгэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуона — Конституцията ылыныллан, судаарыстыбаннас бигэтик сайдар кыахтаммыта. Кэлин Төрүт Сокуоҥҥа уларытыы киллэриллэн, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай тутула сайдыытын кытта ситимнээх бары бэлитиичэскэй быһаарыылар бигэргэтиллибиттэрэ. Бу барыта биһиги Сахабыт сирэ тэтимнээхтик сайдарыгар уонна дойду биир туруктаах эрэги­йиэнэ буоларыгар көмөлөспүтэ. 2009 сыл бэс ыйын 9 күнүгэр Арассыыйа Конституционнай суута Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр, Татар­стаҥҥа, Башкортостаҥҥа уонна Тываҕа Конституцияларыттан “суверенитет” диэн тылы сотору ирдээбитэ. Ол сыл бэс ыйын 17 күнүгэр Ил Түмэн дьокутааттара ирдэбили толорон куоластаабыттара.

Экэниэмикэ сайдыыта

Арассыыйа саҥа өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥ экономическай көҥүлү биэрэн, талбыт хайысхабыт бөҕөргөөбүтэ. Саха сирэ айылҕатын баайын туһаныы иһин төлөбүр ылар буолбута, ону бэйэтин судаарыстыбаннай бүддьүөтүгэр аныыра. Ону сэргэ, хостоммут алмаастан, көмүстэн уонна таска таһаарыллар атын бородууксуйаттан валюта киирэр буолбута.