Саҥа кэм “чыычааҕа” – квадрокоптер

Дрон, квадрокоптер, коптер диэн ааттыыр көтөр тэриллэр бэрт аҕыйах сыллааҕыта күннээҕи олохпутугар киирбиттэрэ эрээри, билигин бу көтөр көмөлөһөөччүлэрэ суох элбэх эйгэҕэ үлэ лаппа уустугуруон сөп. Фантастикаттан быһаччы кэлбит аппарааттар билигин киинэ оҥоруутугар, баһаары умуруорууга, дьоҕус малы таһарга уонна да атын үлэҕэ күннэтэ туттуллаллар. Кэнники кэм сонуннара көрдөрөллөрүнэн, коптер оннооҕор аныгы сэрии хаамыытын уларытар кыахтаах күүс буолбут эбит. Бу хаһан, хайдах айыллыбыт тэрилий, устуоруйаны сэгэтэн көрүөҕүҥ.   

Ааспыт үйэлэр айымньылара

Салгынынан көҥүл көтүү өссө үөдүйэ илигинэ аатырбыт венгр учуонайа Никола Тесла ыраахтан салайыллар аппараат кэнсиэпсийэтин айбыта. Араадьыйа долгунунан салайыллан устар аппа­рааты Тесла Мэдисон-сквер-гарден күөлүгэр 1898 сыллаахха тургутан көрдөрбүтэ. Кини толкуйунан, маннык “ыраахтан салаллар күүстээх уонна кыраҕы тэриллэр сэриилэһэр санааны киэр кыйдыах” тустаахтар этэ. Билэрбит курдук, кэлэр ХХ үйэҕэ оннооҕор буолуох урусхаллыыр күүстээх тэриллэр сэриини тохтотуох оннугар, төттөрүтүн күүһүрдэн, сүтүк ахсаанын элбэтэн биэрбиттэрэ. 1917 сыллаахха Чарльз Кеттеринг АХШ аармыйатын сакааһынан “көтөр торпеда” айан таһаарар. Бу кэнниттэн утуу-субуу араас көрүҥнээх, пилота суох көтөр аппарааттар айыллан бараллар. Сүрүн туһаныллар эйгэлэрэ сэрии буолар – дэлби тэбэр буомбалары тиксэрии уонна өстөөх күүһүн салгынтан чуҥнааһын.

Саҥа үйэ – саҥа туһаныы

Өр кэм устата эйэлээх олоххо пилота суох көтөр аппарааттары туһанар туһунан толкуй суоҕун кэриэтэ этэ. Арай араас дойду энтузиастара авиамоделирование куруһуоктарыгар көтөр тэриллэри оҥорон, ким төһө ыраах көтүтэригэр күрэхтэһэллэрэ, салайар ньымалары чочуйаллара.

2000-с сылларга бу хайысхаҕа улахан интэриэс үөскээбитэ. Манна киһи аймах уопсай сайдыыта көҕүлүүр күүс буолбута. Араас эйгэҕэ туһаныллар технологиялар бэрт дьоҕус тэриллэри халлааҥҥа таһаарарга туһалаах буолбуттара көстүбүтэ. Электроника кээмэйэ кыччаан олус кыра көмпүүтэрдэр баар буолбуттара, GPS, Глонасс курдук навигация систиэмэлэрэ чопчу хайысханы булары чэпчэппиттэрэ, литий-ионнай аккумулятордар уһун кэмҥэ үлэлиир уонна чэпчэки уотунан хааччыйар элэмиэннэри туһанар кыах биэрбиттэрэ. Бу барыта түмүллэн биир түгэҥҥэ билиҥҥи квадрокоптердары оҥорор кыаҕы биэрбитэ.

Бастакы “чыычаахтар”

2010 сыллаахха CES аныгы технологиялар быыстапкаларыгар 2010 сыллаахха Францияҕа үлэлиир Parrot хампаанньа бастакы гражданскай көтөр дрону көрдөрбүтэ. Parrot AR.Drone диэн ааттаммыт аппараат баара-суоҕа 380 кыраам ыйааһыннаах, 45×29 см кээмэйдээх көтөр тэрил электрическай мотуор көмөтүнэн көтөрө, 18 км/ч түргэннээҕэ, 120 миэтэрэ тэйэр кыахтааҕа (ыраатар кыаҕын wifi тиийэр долгуна хааччахтыыра). Салгыҥҥа 12 мүнүүтэ дайар кыахтааҕа – бу барыта ол кэмҥэ киһини сөхтөрөр көрдөрүүлэр этилэр. Францзустар айбыт “попугайдара” (Parrot “попугай” диэн тыбаастанар) тута үгүс дойду хампаанньаларын бу хайысхаҕа сайдарга көҕүппүтэ.

Ол эрэн, дьиҥнээх кэмиэрчэс­кэй ситиһиини Кытай хампаан­ньата, Dà-Jiāng Innovations Science and Technology Co. Ltd (DJI) эрэ ситиспитэ. Билигин Дьокуускайга күннэтэ көрөр квадрокоптердарбыт 99%  бу хампаанньа оҥоһуктара буолуо диэтэхпинэ, улаханнык сыыспатым буолуо. Дьиҥэр, DJI хампаанньа төрүттээччитэ Ван Тао өссө устудьуоннуу сылдьан көтөр аппарааттары оҥоруунан үлүһүйбүт, 2006 сыллаахха 10 000 дуоллар кэриҥэ сыаналаах көтөр аппарааттары оҥорон таһааран, үксүн бырамыысыланнас эйгэтигэр үлэлиир хампаанньаларга куортамнаан үлэтин саҕалаабыт. Ахтыллыбыт быыстапка кэнниттэн көтөр тэриллэри сыанатын чэпчэтии хайысхатыгар чинчи­йиилэри саҕалаабыт. Ол түмүгэр DJI хампаанньа 2013 сыллаахха чааһынай киһи атыылаһар кыахтаах Phantom диэн ааттаах тэрили оҥорон ырыынакка таһаарбыт. Соһуччу бу тэрили атыылаһыан баҕалаах дьон элбэҕэ биллибит – аан дойду үрдүнэн “көтөр камераны” атыылаһыан баҕалаах сүүһүнэн тыһыынча киһи баара биллибит. Онон маҥнайгы “фантом” хампаанньаҕа биир сыл иһигэр 130 мөлүйүөн дуоллар до­­хуот киллэрбит. 2014 сыллаахха 400 тыһыынча көтөр тэрили атыы­лаабыттар, күн бүгүҥҥэ диэри DJI хампаанньа пилота суох көтөр аппараттары оҥорууга бастыҥ хампаанньанан ааҕыллар.

Кыах биэрбит технологиялар

Билиҥҥи гражданскай туттууга атыыланар дроннар сүрүннээн биир оҥоһуулаахтар. Көтөн баран хаһаайыныгар төннөн кэлэр “өйдөөх” тэриллэр үлэлииллэригэр биэс аныгы технология туттуллар. Олор истэригэр:

Гироскоп — дьоҕус хайысханы быһаарар датчик, тэрил туора-­маара хайыһарыгар, салалларыгар туһалаах. Гироскоп көмөтүнэн дрон үөһээ-аллараа, уҥа-хаҥас салаллар.

Акселерометр — түргэтээһини, бытаарыыны, биир сиргэ дайыыны быһаарар датчик. Төһө үрдүккэ, хайдах түргэнник хамсыырын быһаарар, биир сиргэ дайарыгар түөрт хамсатар мотуордарын салайарга көмөлөһөр.

GPS-навигатор — сир координаталарын ыйан салайар оператор ханна баарын, ханнык сыалга ыытылларын спутник нөҥүө чопчулуурга ананар тэрил.

Процессор — микрокомпьютер, көтөр тэрил “мэйиитэ”. Intel уонна Qualcomm курдук процессордары оҥорор хампаанньалар көтөр дроннарга анаан туспа чиптэри оҥорор буолбуттара, сыллата көтөр тэриллэр процессордара уустугуран, сайдан иһэллэр.

Камера — хара маҥнайгыттар гражданскай аналлаах дроннар аан бастаан кэтиир, көстүүнү устар тэриллэр быһыытынан сайдыбыттара. Бастакы  Phantom GoPro камераны көтөҕөр этэ, билигин араас ыйааһыннаах, аналлаах камералары көтөҕөр дрон сүүһүнэн көрүҥэ баар буолла.

Туһаныы хайысхалара 

Саха сиригэр квадрокоптеры туһаныы аан дойдуттан биир да сыл хаалыыта суох үөдүйбүтэ. Сэрэйдэххэ, бу киинэ эйгэтэ сайдыытын кытта сөп түбэспитинэн быһаарыахха сөбө буолуо.
2010-с сыллар иннинэ уһуллубут киинэлэри, килииптэри тута быһаарарга эрэллээх ньыма – халлаантан устуу суоҕа буолар. Бу быраабылаттан Уля Сергучева “Таатта” диэн килиибэ эрэ туора турар – үөһээттэн устууну Саха сирин биир талааннаах оператора дельтаплан көмөтүнэн устубута. Даҕатан эттэххэ, билигин Осипов билигин квадрокоптерынан устууга биир бастыҥ исписэлиис быһыытынан биллэр.

Дрону туһаныы хайысхата киэҥ – киинэ устуу, картография, сүппүт дьону көрдөөһүн, ойуур баһаардарын, халаан уу таһымын кэтээһин, оннооҕор табаары тиксэрии бу барыта билиҥҥи кэмҥэ көхтөөхтүк туттуллар ха­­йысхалар. Оннооҕор, биир доҕорум кэпсииринэн, күһүн бэйдиэ барбыт ынахтарын хомуйарга квадрокоптер олус туһалаах сэбинэн бэйэтин көрдөрбүт.

Өссө биир туһаныы хайысхата – үгүс аппарааттары тэҥҥэ көтүтэн халлааҥҥа араас ойуулары “уруһуйдааһын”. “Дрон-шоу” фейерверк, лазер тэҥэ үгүс киһини үөрдэр, дуоһутар көстүүлэри оҥорор.

Хомойуох иһин, киһи аймах оҕурук өйө квадрокоптеры түктэри дьайыыга туһанары эмиэ тута тобулбута. Бастатан туран, квадрокоптер көмөтүнэн дьон олоҕун үспүйүөннүүргэ туттан барбыттара. Биллиилээх дьон чааһынай олохторун уоран кэтээһин, бырамыысыланнас эйгэтигэр кистэнэр чинчийиилэри уорааһыҥҥа туһаныы саҕаламмыта. Ол иһин дроннары тутар, суулларар ньымалар айыллан барбыттара. Сетканан ытар саалар, радиоволна көмөтүнэн салайыыны туура тутар тэриллэр, импульс көмөтүнэн электроникатын алдьатар буускалар баар буолбуттара.

Саамай дьулаан туһаныы – буомбаны иилэн өстөөх саллааттарыгар тамнааһын тэнийбитэ. Бастаан бу ньыманы Чугас Илиҥҥи эрэгийиэҥҥэ радикальнай исламы тутуһар террористар туттар буолбуттара. Билигин бу ньыма Украинаҕа буола турар утарыта турууга икки өттүттэн туһаныллар. Бу ньыма сэбилэ­ниилээх иир­сээн масштабыгар улахан көдьүүс биэрбэт эрээри, саллаат уйулҕатын көтүтэргэ улахан оруолу оонньуур.

Көтөр тэриллэр инники кэскиллэрэ

Дрон аныгы олоххо улахан туһаны аҕалан, дьон олоҕун чэпчэттэ. Ону кытта, ханнык баҕарар саҥа технология курдук, уустук түгэннэри үөскэттэ. Үөһээ этиллибит түктэри көстүүлэри тэҥэ, дрону бэрээдэгэ суох туһаныы авиация эйгэтигэр кутталлары үөскэтэр, тыаһынан дьон сынньалаҥар мэһэйдиир уо.д.а. кыһалҕалары үөскэтэр. Онон араас дойдулар бырабыыталыстыбалара сокуон көмөтүнэн хааччахтары олохтууллар.

Онон пилота суох көтөр тэриллэр инники кэскиллэрэ бу курдук көстөр: Бастатан туран, дрону көтүтүү туспа сокуонунан дьаһаныллар буолуоҕа. Иккиһинэн, сайдыы биир сиргэ турбат – өссө уустук, өссө өйдөөх дроннар элбээн, туһалыыр эйгэлэрэ кэҥээн иһиэҕэ.

Этэҥҥэ буоллахпытына, көрөн иһиэхпит турдаҕа.