Саҥа сокуон: хоту сир олоҕун чэпчэтэр туһугар

Муус устар 1 күнүттэн “Хотугу таһаҕаһы тиэйии туһунан сокуон” федеральнай сокуон олоххо киириитэ 25 эрэгийиэн үс мөлүйүөнтэн тахса олохтооҕор ураты суолталаах.

Бу сокуон Уһук Хоту дойдуга олоҕу-дьаһаҕы хааччы­йыыны кытта сибээстээх боломуочуйалары чопчулуур, былаан­нааһыны, судаарыстыбаннай иһитиннэрэр тиһиги киллэрэр. Сүрүннээн хоту таһаҕаһы Саха сиригэр, Камчаткаҕа уонна Чукоткаҕа тиэрдии буолар. Саҥа сокуоҥ­ҥа олоҕуран курууһу тиэйиини үс сыл инники былаанныахтара. Таһаҕас үс көрүҥҥэ араарыллан тиэйиллиэҕэ: бородуукта, эмп-томп, уматык, судаарыстыбаннай наадыйыы, атын суолта­лаах таһаҕас.

Быһаарыыны эрэйэр боппуруос үгүс

Сокуон олоххо киирии­тэ, бастатан туран, таһаҕаһы миэс­тэтигэр тиэрдииттэн тутулук­таах.  Бу туһунан Дьааҥы улууһун Эҥэ нэһилиэгин  баһылыгынан үлэлии сылдьыбыт, ыраах хотугу сиргэ таһаҕаһы тиэйиигэ үгүс уустуктары көрсүбүт Виктор Бурцевтан санаатын үллэстэригэр көрдөстүм.

– Баһылыгынан үлэлии сылдьан, тутуу матырыйаалларын Дьааҥы курдук арктическай улууска бэйэм кэпсэтиһэн тастарар этим. Олохтоох бүддьүөт харчытыттан эрдэттэн уурунарбыт. Оччолорго таһаҕаһы тиэйээччи  450-500 тыһыынча солкуобайга аҕалар этэ.  Тутуу эрэ буолуо дуо, уматыга суох хоту улуус­ка олох суох.  Мотуордаах оҥочо, бу­­раан, тыраахтар – барыта уматыктаах эрэ буоллаҕына миэс­тэтиттэн хоҥнор. 2014 сыллаахха хоту улуустартан бастакынан “Саханефтегаз” тэрилтэни кытта дуогабар түһэрсэн, “таара уматыга” дэнэр көрүҥү олоххо киллэрэн, Сайдыыга тиэйэн аҕалбытым. Билигин таһаҕаһы тиэйии – чуолаан уматыгынан хааччы­йыы бу көрүҥэ хоту улуустарга хото тарҕанна. Уустуга диэн – тиэ­йэр киһи ха­­йаан да урбаанньыт, уматыгы харайар сирдээх буолан, бэйэтин эппиэтинэһигэр  көрө-истэ ылар. Бу дьыалаҕа ылбычча киһи ылсыбат.

Тутуу матырыйаалларын нэһилиэкпит иһинэн “Мин тиэргэним” диэн бырагырааманы үлэлэтэн, ол чэрчитинэн Киин куорат тутуу маҕаһыыннарын кытта кэпсэтэн сакаас­тыырбыт. Ким эрэ 20 проф­лииһи сакаастыаҕа, ким эрэ уонча евро-түннүгү, рабица-­сиэккэни, пакляны. Ол ону эрдэттэн үлэһэн сакаастаатаххына табыллар. Онон саҥа сокуоҥ­ҥа таһаҕас үс көрүҥҥэ араарыллан тиэйиллэригэр, хоту сиргэ тиэйиигэ былааннаа­һыҥҥа уонна эрдэттэн стратегическай таһаҕас саппааһын оҥорорго муниципалитеттарга эбии боломуочуйалар бэриллибиттэрэ кэрэхсэбиллээх. Уу суолунан аҕалыллар таһаҕас Тиксиигэ кэлэр. Дьааҥы улууһа онно кэлбити тиэйии­гэ Дьааҥы өрүһү дириҥэтии үлэтэ эрдэттэн барыан наада. Аны тиэйэр суудуналар тиксэр пирстэрин 2016 сыллааҕы улахан халаан сотон барбыта. Бастатан туран, уу ааллара ол тиксэр сирдэрин саҥардан тутуохха наада. Өрөспүүбүлүкэ пароходствотын салалтата тустаах усулуобуйаны тэрийдэҕинэ, таһаҕаһы таһыы кыаллыаҕа. Кыһыҥҥы суол өтөрүнэн туран биэрбэт. Аны кылгас кэм иһигэр суол алдьаныар диэри ылыныллыбыт былааны барытын кыайан толорбоккун. Кэлбит таһаҕаһы хаһан тиэйэн ылыахтарыгар диэри туруора түһэр ыскылааттар тутуллаллара баар.

Онон бу сокуон олоххо киириитэ бу эппит боппуруостарбын быһаарыыттан тутулуктаах. Саха киһитэ тутан-хабан, ыстаан көрөн баран, түмүк оҥорор. Сокуон олоххо киирии­тин  федеральнай эппиэ­тинэстээх оператор ылсара хоту сир олохтоохторугар туох эрэ улахан хамсааһын тахсарыгар эрэли үөскэтэр.

Хараабылларга суолу аһаллар

Хоту сиргэ таһаҕаһы таһыыга кыттар ледоколлартан бииригэр саха уола үлэлииринэн киэн туттабыт. Ол курдук, 2022 сыл тохсунньутуттан “Урал” атомнай ледоколга хапы­таан 3-с көмөлөһөөччүтүнэн Нам улууһун 2-с Хомустааҕыттан төрүттээх Ян Рожин анаммыта.  Эдэр киһи үлэтин “Таймыыр” атомнай ледоколтан саҕалаабыта.

– Енисейскэй заливка үлэлии сырыттахпына, “Санкт-Петербург куоракка тутулла турар  “Урал” саҥа ледоколу үлэҕэ киллэриигэ хапытаан 3-с көмөлөһөөччүтүнэн бараҕын” диэн эппиттэрэ. “Урал” ледоколга билигин хапытаан 2-с көмөлөһөөччүтүнэн үлэлиибин. Хоту сиргэ таһаҕаһы тиэ­йиигэ күүстээх болҕомто ууруллар буолан, билигин таһаҕас тиэйэр хараабыллары арыаллыыр ледоколлоры саҥардыы үлэтэ бара турар. Былаан быһыытынан быйыл ахсынньыга “Якутия” ледокол тутуута түмүктэнэн үлэҕэ киириэх­тээх. 22220 бырайыак ледоколларын сүрүн соруктара – таһаҕаһы тиэйэр хараабыллар Хотугу муора устун сырыыларын хааччыйыы. Ледоколлар Арассыыйа эрэгийиэннэрин ааттарынан ааттаммыттара. Ол курдук, “Сибиир”, “Урал”, “Якутия” ледоколлар баар буол­лулар. Онтон  “Чукотка” ледокол тутуллан үлэҕэ киириэҕэ. Өссө” Лениград”, “Сталинград” ледоколлар былааҥҥа бааллар. Урут 4 ледокол баар эбит буоллаҕына эбии 3 ледокол үлэлиэх­тээх. Эргэлэри саҥалар солбу­йаллар. Ледокол сүрүн соруга – курууһу тиэйэр хараа­былга суолу аһан биэрии. Хотугу Муустаах муораҕа ледокол кэнниттэн иһэр хараабыл билигин аҕай ааспыт уута тута тоҥон иһэр. Биһиэхэ “бу портка бачча таһаҕастаах маннык хараабыл сүөкэннэ, тии­йэн ылыҥ” диэн анал ыстаап сорудах биэрэр. Билигин хотугу эрэгийиэннэри сайыннара сылдьар буолан, үлэ күөстүү оргу­йар. Хотугу муоратааҕы айан Саха сиринээҕи пуорда – Тиксии. Бары суолта­лаах таһаҕас онно тиксэр, – диэн кэпсээтэ хоту сиргэ курууһу тиэйиигэ үлэлэһэ сылдьар Ян Рожин.

Сахамин Афанасьев, Федерация Сэбиэтин сенатора бэлиэтииринэн, “Хотугу сиргэ таһаҕаһы тиэйии туһунан” сокуон арктическай уонна хоту улуустар олохтоохторугар олус туһалаах буолуоҕа.

–  Былаас бары салаата федеральнайтан саҕа­лаан, муниципальнайга тиийэ биир тиһиктээхтик үлэ­лиир кыахтаныаҕа. Биллэн турар, уустук боппуруос­тар бастаан утаа баар буолуох­тара. Холобура, таһаҕаһы тиксэрии кииннэрин, хара­йыы миэстэлэри, хараабыллар тиксэр сирдэрин, кы­­раан тиэхиньикэтин харгыһа суох үлэтин хааччы­йыыны уо.д.а. быһаарыы. Онон сокуону олоххо киллэрии бастакы саҕалааһын түһүмэҕэр өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын таһымыгар суһал ыстаап үлэлиэхтээх.  Хоту сиргэ таһаҕаһы тиэйии­гэ көстөр уустук боппуруос­тары тута быһааран иһэр сорук турар. Онон барыбытын – сокуону оҥорооччулары да, ону олоххо киллэрээччилэри да олус эппиэттээх үлэ күүтэр. Оттон бу сокуон олоххо киириитин Арктика уонна Уһук Хоту сир олохтоохторо тус бэйэлэрэ биллэхтэринэ, “сокуон дьэ толору үлэлээтэ” диэн сыана быһыахтара.