Сардаана Баснаева: “Ааҕааччы сэҥээрэр буоллаҕына…”

Биһиги үлэбитигэр суруналыыс суруйар эрэ дьоҕурунан буолбакка, билиитинэн-көрүүтүнэн, дьоҥҥо сыһыанынан, үлэҕэ эппиэтинэһинэн, кыһамньылааҕынан, ылыммыт соругун толорорго дьулуурунан, түргэн туттунуулааҕынан  сыаналанар. Дьэ, бу үтүө хаачыстыбалар  биир идэлээхпитигэр Сардаана Баснаеваҕа толору баалларын куруук кэрэхсии, хайгыы көрөбүт. 

Сардаана Николаевнаны “Саха Өрөспүү­бүлүкэтин үтүөлээх суруналыыһа” үрдүк ааты ылбытынан эҕэрдэлээн туран, биир идэлээхпитин ааҕааччыларбытыгар билиһиннэрэбит.

Орой-мэник оҕо саас

– Киһи олоҕун оҥкула оҕо сааһыгар ууруллар дииллэр.

– Мин дьоллоох оҕо сааһым тапталлаах Тааттабар, сурукка-бичиккэ тиһиллибит, номох буолбут ураты кэрэ айылҕа­лаах ытык Дьохсоҕонум сиригэр-уотугар ааспыта. Ыал кырата буоламмын эбитэ дуу, мэник соҕус буолуохпун сөп эбит. Хаһыс кы­­лааска үөрэнэрим буолла, хоһоон ааҕыахтаах эбиппин. Ону хомуур тустуу быыһыттан булан хостооннор, ааҕан турабын. Тоҕо эрэ, дьон күлсүбүтэ. Бурҕаллан сыана ортотугар биирдэ баар буола түстэҕим.

Мэник буолуохпун да буол­буппун диэххэ сөп. Чугастааҕы ыалларым бары уолаттар. Онон саабылалаһыыга, буорунан бырахсыыга, тигээйилии бардахпытына эмиэ көхтөөх саллаат быһыылааҕым. Иһит  хомуйан дуомнуу сырыттахпына, сорук-боллур кыра уолаттар ыксаан-бохсоон аҕай кии­рэллэр уонна: “Ыксал буолла. Көмөҕө тахса охсор үһүгүн”, –  диэт төттөрү ойон истэхтэринэ, сорох иһиппин күлүккэ кистии анньаат, таһырдьа ыстанабын. Алын сүһүөх кылааска үөрэнэ сылдьан, уоллуун кыыстыын уруок кэнниттэн сырылыыр идэлэнэ сылдьыбыттаахпыт. Суумкаларбыт үрдүгэр олоро түһээт, мэниктээн хаһыытыы-хаһыытыы сырылаабытынан барарбыт. Сүөһүлэр ойбоҥҥо уулуулларын мэһэйдээн үүрүллэр этибит.

Дьэ, оннук киһини ийэлээх аҕам барахсаттар көрөн-истэн, бүөбэйдээн, мааны­лаан, үлэҕэ такайан ­улаатыннардахтара. От үлэтэ, оҕуруоту көрүү, сир астааһына, дьиэ ис-тас үлэтэ элбэх буоллаҕа. Онон үлэнэн иитиллибиппит. Дьиэбитигэр сотору-сотору дорҕоонноохтук ааҕыы тэриллэрэ. Кэпсээн буоллун, хоһоон буоллун, хаһыат буоллун. Уруок ааҕар бириэмэбит эмиэ булгуччу тутуһуллара. Аймахтарга сурук суруйааччы мин буоларым. Ийэм да, аҕам да наһаа муударай, ылыннарыы­лаах ыллыктаах тыллаах дьон этилэр. Кинилэри ахтан-санаан дьон-сэргэ сэһэргэһэ, ыалдьыттыы кэлэрэ. Аны манна, түгэнинэн туһанан, биһиги икки ийэлээх уонна икки аҕалаах этибит диэтэхпитинэ, дьон соһуйуон сөп. Ол аата хайдах диэн. Төрөппүт ийэлээх аҕабыт Мария Афанасьевна уонна Николай Михайлович. Оттон аҕабыт убайа аах (аҕалара бииргэ төрөөбүттэр) Николай Николаевич уонна Татьяна Алексеевна Никифоровтар биһигини «Улахан маамабыт уонна улахан паапабыт» дэттэрэллэрэ. Кыыстара СГУ медфак бүтэрбитэ. Кинилэр биһигини наһаа маанылыыллара. Дьэ, онон икки ийэ, икки аҕа тапталын билбит оҕолорбут диэххэ сөп.

– Оҕо сылдьан ким буолуоххун баҕарар этигиний? (убайдарыҥ курдук артыыс талаана баарын бэлиэтии көрөбүн).

– Хомойуох иһин, талаан суох киһитэбин. Арай, кыыс оҕо нарыннык хамсаныахтаах диэн эбитэ дуу, СӨ Култууратын үтүөлээх үлэһитэ Августина Федоровна Клакинова тэрийбит улахан ааттаах-суоллаах «Дружба» үҥкүү ансаамбылыгар ылбыта. Онно наһаа да үчүгэйдик үҥкүүлүүр оҕолору кытары доҕордоспутум. Эчи үчүгэйдэрин, бииртэн-биир кыталык курдук кыргыттар, бииртэн-биир киһи эрэ сөҕө-хайгыы көрүөх уолаттара. Бары биир дьиэ кэргэн оҕолорун курдук иллээхтэр, эйэлээхтэр. Билигин да сибээстэһэн билсэ-көрсө олоробут. Оттон дьонум туһунан кэпсии түһэр буоллахпына, аҕам барахсан олоҥхону наһаа үчүгэйдик толорорун биирдэ истэр дьолго тиксэн турабын. Ону да Ытык Күөлтэн тыйаатырдар Москваҕа баралларыгар, убайбын аҕаҕыттан үөрэн диэн соруйбуттар. Ийэм барахсан эдьиийбэр былыргы ырыаны, таҥалай ырыатын үөрэтэн турардаах. “Ийэм ыллыырын истэрим” диэбитэ. Дьикти үчүгэй этэ. Ийэбинэн эһээбит, хос эһээбит “Саха сирин олоҥхоһуттара” («Олонхосуты Якутии») кинигэҕэ бааллар. Өссө биир эһээбит  “Таатта отоһуттара” кинигэҕэ киирэн турар. Ийэлээх аҕабыт өттүнэн уопсайынан ураты дьоҕурдарынан биллибит-көстүбүт дьон бааллар. Ол курдук, сайынын сир астыы бардахпытына таайбыт аах алаастарыгар таарыйан ааһар, сынньанан олоро түһэр, оту-маһы чөмөхтүүр этибит. Таайбыт А.К.Андреев туһунан ийэбит кэпсиир буолара. Ананий Кононович сахалартан бастакы үрдүк үөрэхтээх инженер-теплоэнергетик. Москваҕа Свердлов аатынан Коммунистар университеттарын, Сталин аатынан Бүтүн Сойуустааҕы Промышленнай Академияны бүтэрбит. САССР Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин уонна норуодунай Комиссардар Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ, судаарыстыбаннай диэйэтэл, Дьокуускайдааҕы киин электростанцияны салайбыт, САССР коммунальнай хаһаайыстыбатын наркомунан үлэлээбит ытык киһи. Сайылыктарыгар Булгунньахтаахха уонна ытык Тааттабыт уҥуор кыстыктара баар. Урут бюст туруоруллубут. Кэлин нэһилиэк дьаһалтатын, улуустааҕы ОДЬКХ, СӨ ОДьКХ кыһамньыларынан балаҕан уонна искибиэр тутуллубуттара. Ананий Кононович туһунан кинигэлэр тахсыбыттара. Кэнэҕэски ыччаттар диэн бэрт кылгастык тохтоон ааһар буоллахпына, убайым Петр Николаевич СӨ уонна РФ үтүөлээх артыыһа, биир убайым Афанасий Николаевич Үөһээ Бүлүүгэ «Олоҥхо ыһыаҕар» «Кылаан чыпчаал» аатын ылан турар. Оттон кини салайар бөлөҕө куолаан толорууга үс сыл: Өлүөхүмэҕэ, Үөһээ Бүлүүгэ уонна Өймөкөөҥҥө субуруччу кыайыылаах аатын сүгэн, дьохсоҕоннору, таатталары дуорааннаахтык ааттатан тураллар. Бииргэ төрөөбүттэрим уонна кинилэр оҕолоро айар-тутар дьоҕурдаахтар. Барыта этэҥҥэ уонна оннук буоллун. Кылгастык билиһиннэрдэххэ итинник.

– Ханнык үөрэххэ киирбиккиний, ону тоҕо талбыккыный?

– Оҕо сылдьан кыһынын дьиэҕэ хаайтаран олорор кэммэр, үксүн учуутал буола оонньоон, куукулаларбын үөрэтэн аҕай биэрэрим. Оскуолаҕа саха тылын, литэрэтиирэтин уруогун сэҥээрэрим. МД.Мамина, А.П.Кондратьева, А.С.Элякова элбэхтик такайдахтара. Анфиса Степановна биирдэ: “Сардаанам, хата, саха тылын учуутала буолуоҕа. Манна кэлэн үлэлиэҕэ”, – диэн наһаа истиҥник эппитэ сүрэхпэр иҥэн хаалбыт. Ол иһин, Саха судаарыстыбаннай университетыгар ИФФ саха тылын салаатыгар үөрэммитим. Киэҥ билиилээх, мындыр толкуйдаах, талааннаах, улахан дьон курдук дьоһун оҕолору кытары үөрэммиппин күндүтүк саныыбын. Устудьуоннуур кэммэр дьүөгэлэспит кыргыттарым биир оннук толкуйдаах, наһаа үчүгэй санаалаах, куруук үөрэ-көтө сылдьар буолааччылар. Билигин да сибээһи ыкса тутабыт, бары дьиэ-уот тэринэн олороллоруттан үөрэбин.

“Эдэр саастан” кынаттанан

– “Саха сирэ” хаһыакка аан бастаан хаһан кэлбиккиний?

– 1993 сыллаахха “Саха сирэ” хаһыакка кэлбитим. Кылаабынай эрэдээктэр, үтүөкэн салайааччы Баһылай Баһылайабыс Кириллин үлэҕэ ылбыта. Оччолорго “Эдэр саас” хаһыаты таһаарбыппыт. “Эдэр саас” кылаабынай эрэдээктэрэ Уйбаан Уһунуускай сонун идиэйэтэ элбэх буолара. Эрэдээксийэнэн тыа сирдэригэр хаһыат күннэрин далааһыннаахтык тэрийиибит саҕаламмыта. Эрэдээктэрбит Уйбаан Уһунуускай Москваҕа куонкуруска бэчээт эйгэтигэр сонун сүүрээни киллэ­риитэ бэлиэ­тэнэн, лауреат үрдүк аатын ылан турар. “Эдэр саас” хаһыакка салгыы Альберт Соров, Николай Никитин, Данил Макеев эрэдээктэрдээбиттэрэ. Онон “Эдэр саас” саҕаланыаҕыттан уонтан тахса сыл устатыгар эрэдээктэри солбу­йааччынан үлэлээбитим. Онтон “Саха сирэ” хаһыакка көспүтүм.

– Олоххун хаһыат үлэтигэр анаабыккын биирдэ да кэмсиммэтэҕиҥ дуо?

– Интэриэһинэй үлэ. Элбэҕи билэр-көрөр, олоххо ураты көрүүлээх, этиилээх, уран тыллаах, үлэ бөҕөтүн үлэлээбит мындыр дьону, сытыы бөрүөлээх ытык суруналыыс­тары кытары сэһэргэһэр олус үчүгэй, интэриэһинэй, туһа­лаах. Киһи дьону-сэргэни кытары элбэхтик алтыстаҕына, сэһэргэстэҕинэ, элбэҕи билэр, араас сонун, ураты толкуйдар тобуллаллар.

– Идэҕэр ордук тугу сөбүлүүгүн?

– Сонунтан-сонун сүүрээн, саҥаттан-саҥа толкуй киирэн иһэрин, дьону кытары алтыһары, сэһэргэһэри. Сири-дойдуну көрөҕүн, дьону-сэргэни кытта билсэҕин, сибээһи тутаҕын. Сонунтан сонуну, уратыны истэҕин, билэҕин. Хас биирдии сир-дойду бэйэтин ураты кэрэтин, үчүгэйин көрдөрөн үөрдэрэ туһунан кэрэ, умнуллубат.

– Айар-тутар киһиэхэ, эн санааҕар, саамай үрдүк наҕараада?

– Ааҕааччылар махталлара. Ааҕааччы сэҥээриитэ са­­нааҕын кынаттыыр. Кинилэр истиҥник саныыллара, махтаналлара айар үлэҕэр саҥаттан-саҥаны, сонунтан-сонуну тобуларгар сирдиир.

Хаһыат – устуоруйа кэрэһитэ

– Хаһыатчыт буолар эдэр дьоҥҥо тугу сүбэлиэҥ этэй?

– Хаһыаты, сурунаалы, кинигэни ааҕа сылдьалларыгар. Ытык дьон сүбэтин истэллэригэр. Көнө, судургу буолалларыгар баҕарабын.

– Туолбатах ыра диэн баар дуо?

– Киһи сыаллаах-соруктаах буолуохтаах уонна ол туоларыгар бэйэтэ дьулуһуохтаах диэн бигэргэтэллэр. Сыал-сорук ту­­руоруннаххына, онно дьулуһаҕын.

– Биир уонча сылынан кумааҕы хаһыат дьылҕата хайдах буолуон баҕараҕын?

– “Эдэр саас” отут сыллааҕыта сурутуунан тираһа биэс уонтан тахса тыһыынча этэ. Ону таһынан уларсыһа сылдьан ­ааҕааччы эмиэ элбэх буолара. «Почтанан ыыттаран ааҕабыт, доҕотторбутугар тылбаастыыбыт» диэн суруктар эмиэ устудьуоннуу сылдьар, аармыйаҕа сулууспалыыр ыччаттартан кэлэллэрэ.

Оттон уонча сыл диэн, тиийэ охсон кэлбитэ эрэ баар буолуо турдаҕа. Онуоха төһө да интэриниэт ситимэ сайдыбытын иһин, хаһыат дьылҕатыгар мас тосторун курдук, соһуччу уларытыылар киирбэттэр ини диэн саныыбын. Хаһыат устуоруйа кэрэһитин быһыытынан, олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылаан иһэригэр баҕарабын.