Сатарыйыыбыт дуу, сайдыыбыт дуу?

Саха омуга былыр-былыргыттан, үйэлэри уҥуордаан, илдьэ кэлбит үтүө үгэстэрдээх, баай култууралаах, сиэрдээх-майгылаах норуот буолар. Ол эрээри, аныгы кэм ухханыгар, олох түргэн сүүрүгэр оҕустаран, сороҕор, бу ытык өйдөбүллэрбит кэһиллэллэр, уларыйаллар.

Уопсастыбаннай сирдэргэ, холобур, уулуссаларга, маҕаһыыннарга, атын да сирдэргэ, кыргыттарбыт сыгынньах аҥаардаах эбэтэр дьоһуна суохтук таҥнан-саптан сылдьыылара, итирик туруктаах, маатырылаан үөхсэллэрэ — бу биһиги төрүт үгэстэрбитигэр сөп түбэспэт. Маннык быһыы, ордук оҕолор харахтарыгар хатанан, кинилэр сиэр-майгы өттүнэн сайдыыларыгар куһаҕаннык дьайар.

Тылбыт быдьарга кубулуйбатар ханнык

Уопсастыбаннай сиргэ киһи хайдах тутта-хапта сылдьара — бу киһи бэйэтин эрэ буолбакка, бүтүн норуотун сиэрин-майгытын көрдөрөр. Оттон тылбыт биир баар-суох баайбыт, түүр омуктар төрүт былыргы тыллара. Онон атын омуктар тылбыт сүмэтин-сүөгэйин, хайдах эрэ ылбыт киһи диэн саныыллар. Биһиги тылбыт — ытык тыл, киниэхэ үөхсүү тыллара суохтар. Биһиги сэбиэскэй кэмҥэ иитиллибит дьоммут, ол саҕана сиэр-майгы да тутуһуллара, маатырыны истэр ахсааннаах буолааччы. Биир эмэ итирик киһи саҥаран эрдэҕэ. Дэриэбинэҕэ таһаҕас кэлэн уһун унньуктаах уочарат да кэмигэр, маатыры тылын туттан эттиһэр дьахтары истибэтэҕим. Онон дьахтар өттө быдьар тылынан үөхсэ, айдаарса сылдьарын өйдөөбөппүн.

Оттон билигин дьиэ иһигэр-таһыгар да, уулуссаҕа, оптуобуска да хас иккис-үһүс тыл кэнниттэн быдьар тыллара иһиллэллэр. Биһиги оҕо сырыттахпытына, уолаттарбыт даҕаны туттубат этилэр. Билигин оскуола оҕото үксэ да туттар быһыылаах. Аттыларынан ааһан иһэн, араас быдьар тыллары мэлдьи истэбит. Урут уопсастыбаннай сиргэ алларастаан күлүөхтээҕэр, улаханнык да саҥарар сатаммат этэ. Оттон билигин, ыччаттар онно эрэ кыһаллыбаттар, маат-куут бөҕө түһэрэллэр, истиэххэ сүөргү. Ол эрээри бу билиҥҥи олохпут күннээҕи көстүүтэ буолла.

Туора сабыдыал

Кэнники кэмҥэ эдэр ийэлэр кып-кыракый оҕолорун уулуссаҕа, маҕаһыыҥҥа, рестораҥҥа, кафеҕа, атын даҕаны тэрээһиннэргэ кыбынан баран сылдьаллар. Маны мин эрэ буолбакка, үгүстэр сүөргүлүүллэр эбит. Урут кыра оҕону харыстаан киһиэхэ буолуохтааҕар, омуннаатахха күҥҥэ көрдөрбөт этилэр. Оттон билигин ийэлэр аҕыйах ыйдаах оҕолорун илдьэ сылдьан, аан дойдуну кэрийэллэр, социальнай ситимнэргэ хаартыскаларын, устууларын тарҕаталлар. Оҕону саха сиэринэн атын дьон хараҕыттан дьалты туталлара, кистииллэрэ. Ол да иһин сахаҕа «кырыы харахтаах кынчарыйбатын, татаар харахтаах таба көрбөтүн, одуу харахтаах олдьу көрбөтүн, сытыы тыллаах быһа эппэтин» диэн бэргэн этии баар.

Биллэн турар, бу аныгы олохпут, социальнай ситимин сабыдыала буолара саарбаҕа суох. Аны олох хаамыытын кытта тэҥҥэ хаамсарбыт үчүгэй, ол эрээри сахалыы быһыыны-майгыны, сиэри-туому умнарбыт сатаммат. Былыр-былыргыттан илдьэ кэлбит олохпут, дьиэ кэргэммит сыаннастарын тутустахпытына эрэ, омук быһыытынан уратыбытын илдьэ хаалыахпыт. Арҕаа дойдулары үтүктэн, инникитин маннык бардахпытына, уларыйа-тэлэрийэ турар, балысханнаах олоххо оҕустарыахпытын да сөп.

Итиннэ өссө биири этиэм этэ. Былыр сахалар сирэйдэриттэн уонна илиилэриттэн ураты эттэрин чааһын кистииллэр, дьоҥҥо-сэргэҕэ көрдөрбөттөр этэ. Аныгы үйэ буолан, билигин хайдах таҥнарыҥ бэйэҥ көҥүлүҥ. Эмиэ ол эрээри диирбэр тиийэбин. Кэлиҥҥи кэмҥэ дьахталлар, кыргыттар түөстэрин, кэннилэрин аҥаарын былтатан, соруйан аһаҕастык таҥна-сапта сылдьар буолаллар. Быйыл хаста даҕаны, кус сыгынньах дьахталлар куорат устун хаамса сылдьалларын социальнай ситиминэн тарҕаппыттара. Эр да дьон оннук сылдьаллара баар. Бу тугуй, сатарыйыыбыт дуу, сайдыыбыт дуу? Сиэргэ баппат быһыы дии. Итирэн баран тахсыбыт да буоллахтарына, сүрэ бэрт.

Итириктээһиҥҥэ иитии

Уопсастыбаннай сиргэ сылдьыы култууратыгар оҕолору үөрэтии хайаан да баар буолуохтаах. Ол эрээри итирдэр утахтары иһэр-аһыыр сирдэргэ буолбатах. Тоҕо диэтэххэ, биһиги билигин даҕаны арыгыны иһии култууратыгар тиийэ иликпит. Кыратык испит аһыйда даҕаны «тылбыт кыһыйар» эбэтэр «сутурукпут күөрэйэр». Ол туоһутунан соторутааҕыта социальнай ситимнэринэн тарҕаммыт, «Хан ГУК Гван» эрэстэрээҥҥэ биир итирик саха уола эр дьон тохтото сатаабытыгар өрө баран, кыыһы ыстакаанынан бырахпытын устуу буолар. Дьэ, сүрдээх быһыы, киһи туораттан кыбыстар, саатар көстүүтэ. Манныгы көрө сылдьар оҕолор, биллэн турар, буолуохтааҕын курдук ылыналлар. Өйө-санаата итинниккэ иитиллэр. Үгэс буолбут сыаннастарбыт уларыйдылар дуу? Кафеларга, рестораннарга үгүстүк ыччат олорор буолар.

Саамай ыарыылаах уонна долгутуулаах боппуруостартан биирдэстэрэ — итирик дьахталлар кыра оҕолорун арыгы маҕаһыыннарыгар, уулуссаҕа, мээнэ илдьэ сылдьаллара буолар. Арыгылааһын бэйэтэ улахан буортулаах буоллаҕына, оҕо аттыгар итирик сылдьыы — оҕо доруобуйатыгар, психикатыгар сүҥкэн охсууну оҥорор. Оҕо — биһиги кэскилбит, кинини харыстааһын, холобур буолуу — хас биирдии төрөппүт ытык иэһэ. Оҕону кутталлаах усулуобуйаҕа хаалларыы, киниэхэ куһаҕан холобуру көрдөрүү — бу омук сиэрин-майгытын кэһии эрэ буолбакка, судаарыстыба сокуоннарын кэһии буолар.

Маннык көстүүлэр биһиги уопсастыбабытын мөлтөтөллөр, омукпут аатын түһэрэллэр. Тоҕо сахалар эрэ буолуохтарай диэххит. Тоҕо диэтэххэ, уулуссаҕа, уопсастыбаннай сиргэ үгүстүк сахалар сүөргү быһыыланалларын көрөҕүн. Ислам итэҕэллээх дьахталлар кэлиҥҥи кэмҥэ элбээтилэр эрээри, оннук көстүү ханан да суох. Маннык итирэ-кутура, мааттыы-кууттуу сырыттахпытына, атын омуктар сэнииллэрэ чахчы. Төһө даҕаны төрүт былыргы улуу норуоппут дэннэрбит иһин, бэйэ бодобутун тардымматахпытына, атын итэҕэллээх, элбэх ахсааннаах омукка сабарыйтарыахпытын сөп.

Саха норуота урут-уруккуттан тыйыс тымныыны, уот-курааны туораан кэлэн, бачча киһи-хара буолан олордохпут. Биһиги чулуу дьоммут үтүө холобурдарын тутуһан, сиэрбитин-майгыбытын харыстаан, ытык үгэстэрбитин үйэтитэн, чэчирии сайдарбытын түстүөхтээхпит.

Элбэхтэн аҕыйах холобур

Соторутааҕыта итирик ийэ оҕотун эпиэкэлэр ыллылар диэн баара. Дьокуускай куорат Горькай уулуссатыгар баар элбэх кыбартыыралаах дьиэтин таһыгар итирик дьахтар кыһыл оҕолоох сылдьарын туһунан иһитиннэрбиттэр. Быһылааны видеоҕа устан социальнай ситимнэринэн тарҕаппыттар. Сааһын ситэ илик оҕолор дьыалаларын иниспиэктэрдэрэ бэрэбиэркэлээн, бу Өлөөн улууһуттан төрүттээх 25 саастаах ийэ буоларын быһаарбыттар. Ийэ ПДН учуотугар эрдэттэн турар эбит. Иккис холобур, эмиэ итирик туруктаах дьахтар дьон массыынатын тааһынан бырахпыт. Быһылаан Лермонтов уулуссатыгар баар дьиэ таһыгар буолбут. Подъезд аттыгар арыгы иһэ турар дьахтары эр киһи сэмэлээбит. Дьахтар онно наадыйбатах. Төһө эрэ бириэмэ ааспытын кэнниттэн эр киһи кэлэн, дьахтар бу дьиэ аттыттан барарыгар көрдөспүт. Онуоха этиһии тахсыбыт. Дьахтар таас ылан, эр киһи массыынатын иннин тааһын тоҕу бырахпыт.

Дьэ бу дии, киһи өйүгэр баппат. Бу икки түгэн соторутааҕыта эрэ буолбут. Оттон биллибэккэ-көстүбэккэ хаалбыт баһаам буоллаҕа. Аны туран, киһи хараастыах, бары сахалар. Итириктиир буоллахтарына, саатар бэйэлэрэ сылдьаллара буоллар дуу. Итинник кыракый оҕолорун илдьэ сылдьан арааска түбэһэр түгэннэрэ эмиэ баар. Ардыгар арыгылыы сылдьан оҕолорун дьиэлэригэр хатаан баран, нэдиэлэни быһа умнан кэбиһэр түбэлтэлэрэ үгүс.

Олох хаамыытынан, сайдыытынан саҥаны арыйыылар киирэн иһиилэриттэн, сиэрбит эмиэ уларыйан истэҕэ. Үйэ анараа өттүгэр кыргыттар, дьахталлар моонньулара уонна илиилэрэ эрэ таҥастарыттан быгар эбит буоллаҕына, билигин түөстэрэ, кэннилэрэ көстө сылдьара улахан сиэри кэһиинэн ааҕыллыбат буолла. Дьэ хайдах-хайдах буолан иһээхтиибит.