СӨ Национальнай бибилэтиэкэтэ Улуу Кыайыыны уһансыбыта

Мин иннибэр  кыһыл тастаах эргэрбит кинигэ сытар – 1966 сыллаахха тахсыбыт «Якутская республиканская библиотека им. А.С.Пушкина».Үлэбинэн матырыйаал көрдөөн ааҕа олорон болҕомтобун В.И. Скупченко ыстатыйата тарта, кини сэрии сылларыгар бибилэтиэкэ хайдахтаах курдук үлэни ыыппытын сиһилии, олохтоохтук суруйбут.

Салгыы бу тиэмэни хасыһан бардахха бибилэтиэкэ пуондатыгар балайда литература баар эбит. Олортон мин болҕомтобун, чараас буолан баран олус дириҥ ис хоһоонноох, библиограф идэтэ чопчуну ирдиирин быһыытынан, «краткость – сестра таланта» дииллэринии, ордук хоһу киллэрбэккэ, бэрт ылыннарыылаахтык, ыпсаҕайдык суруллубут В.Н.Павлова, В.П.Бурцева хомуйан Улуу Кыайыы 60 сылыгар анаан «Они приближали победу» диэн таһаарбыт дьоҕус кинигэлэрэ тарта.

Бу икки кинигэнэн сирдэтэн Аҕа дойду Улуу сэриитигэр бибилэтиэкэ туох сүрүн кылаттааҕын ааҕааччыны кытта үллэстиэх санаам кэллэ.

Аҕа дойду Улуу сэриитигэр бибилэтиэкэ эр дьон үлэһитэ бары кэриэтэ фроҥҥа ыҥырыллыбыттара. Үгүстэрэ дойдуларыгар төннүбэтэхтэрэ, дойдуларын көмүскээн дьоруойдуу өлбүттэрэ.Олор истэригэр: бибилэтиэкэ дириэктэрэ Иванов Николай Тихонович, сүрүн буҕаалтыр Никифоров Семен Иванович, методкабинет салайааччытаКондратьев Павел Михайлович, кинигэ харайар отдел сэбиэдиссэйэ Лоскутов Степан Федорович, худуоһунньук-оформитель Саморцев Иннокентий Иванович уо.д.а. Сэрии кэнниттэн фронтан аҕыйах эрэ киһи эргиллэн кэлбитэ, ол иһигэр А.Н. Бученков, библиограф Н.Т. Чекмарев.

Сэрии сылларыгар бибилэтиэкэ үлэһиттэрин күүһэ-күдэҕэ бүтүннүү фроҥҥа бары өттүнэн көмөҕө, өйөбүлгэ анаммыта. Ол курдук бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ дьоҥҥо-сэргэҕэ Аҕа дойду сэриитин сыалын-соругун быһаарыыга,  тарҕатыыга, нуучча норуотун историятын, дойдуга бэриниилээх буолууну, сэбиэскэй былаас буойуттарын хорсун быһыыларын уонна биһиги норуоппут тыылга бэйэни харыстаабакка бэриниилээх үлэлэрин сырдатыыга уонна манных хабаннаах литератураны тарҕатыыга туһуламмыта.

Биллэн турар, Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаланыаҕыттан бибилэтиэкэ үлэлиир усулуобуйата тосту уларыйбыта. Бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ фроҥҥа көмөнү оҥорор бары дьаһалларга саамай көхтөөх кыттыыны ылбыттара.Байыаннай кирэдьииттэргэ сурутуу, харчы уонна табаар лотереялара, танковай колонналарга харчыхомуйуу, хамнастан биир кэмнээх тутуу  уонна да атын хомуйуулары ааҕан туран бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ оборона пуондатыгар 160 тыһыынча кэриҥэ солкуобайы киллэрбиттэрэ. Бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ куорат атын үлэһиттэрин кытта чоҕу, таһаҕаһы сүөкээһиҥҥэ, куораты тупсарыыга кыттыбыттара. Бибилэтиэкэ дьиэлэрин тыһыынча кэриҥэ кубометрынан оттук маһынан хааччыйаргаэлбэх күүһү-уоҕу уурбуттара, манна тоһоҕолоон этиэххэ наада, маннык ыарахан үлэ бибилэтиэкэр дьахталлар нарын санныларыгар сүктэриллибитин.

Ону тэҥэ бибилэтиэкэ хайаан да тохтоло суох үлэлиирэ, ааҕар саала кэллэктиибэ сэрии кэмигэр үс гыммыт бииринэн кыччаабытын үрдүнэн, күн аайы сарсыарда 9 чаастан киэһэ 23 чааска диэри биир да сынньалаҥ күннэрэ суох, тымныыны, аас-туор олоҕу ахсарбакка эрэ үлэлээбиттэрэ.Үлэһиттэр карточканан күҥҥэ 400-600 гр. килиэби ылаллара, ыйга 1 кг сахар, арыы, кыра тууһаммыт балык көрүллэрэ, бу, биллэн турар,  сүрүн үлэлэрин таһынан бурдук ыһыытыгар, от хомуйуутугар, оттук мас бэлэмнээһинигэр үлэлиир дьоҥҥо тиийбэт ас буоллаҕа.

Сэрии сылларыгар уонтан тахса бибилэтиэкэ үлэһитэ олорор дьиэлэргэ, тэрилтэлэргэ пропагандистскай үлэни ыыталлара. Кинилэр информационнай бюро отчуоттарын ааҕан,баартыйа уонна бырабыыталыстыба сэриигэ туһааннаан ылыммыт быһаарыныыларын, соруктарын саамай сүрүнүн дьоҥҥо-сэргэҕэбыһааран, кэпсэтии ыытан өйдөтөн биэрэллэрэ.

Сэрии саҕаланыаҕыттан бибилэтиэкэ киирэр аанын таһыгар информационнай матырыйаалы ыйыырга аналлаах икки улахан дуоска туруоруллубута. Бастаан Совинформбюро биллэриилэрин, хаһыаттары ыйыырга эрэ туттуллар эбит буоллахтарына, кэлин тематическай быыстапкаларга туттуллар буолбуттара. Бибилэтиэкэ кинигэлэри, хаһыаттары, плакаттары уонна хаартыскалары быыстапкаҕа туруоран, Аҕа дойду сэриитин хаамыытын, тыыл олоҕун уонна саамай суолталаах халандаар даталарын тэтимнээхтик сырдатара. Дьокуускай куорат нэһилиэнньэтин Советскай Армия уонна норуот дьоруойдук охсуһуутун кытта билиһиннэриигэ бу ньыма сүрүн оруолу ылбыта.

Сэрии иннинээҕи сыллартан саҕалаан бибилэтиэкэ кинигэтин пуондата хаҥаан миэстэ тиийбэтэ улаханнык биллибитэ. Олохтоох тэрилтэлэр 1941 сыллаахха Киров уулуссатыгар турар куорат биир таҥара дьиэтин бибилэтиэкэҕэ анаабыттара. Кирпииччэттэн тутуллубут таҥара дьиэтин саҥардан, бибилэтиэкэ үлэтигэр сөптөөх гына тэрийэн, бу дьиэҕэ бибилэтиэкэ филиала аһыллыбыта. Манна сурунаал уонна хаһыат пуондата, кыра ааҕар саала уонна сурутуу сулууспалаах оҕо литературатын салаата үлэтин саҕалаабыта. Ол курдук, ааҕааччы сурунааллары, хаһыаттары уонна оҕо литературатын туһанар кыахтаммыта.

Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун уурааҕынан ахсынньы 18 күнүгэр 1942 сыллаахха Дьокуускайдааҕы судаарыстыбаннай киин бибилэтиэкэ Саха АССР Судаарыстыбаннай научнай бибилэтиэкэтэ диэн аата уларыйбыта.

Элбэх киһи ааҕарын ситиһээри, ааҕааччыга элбэх кинигэни тириэрдэр сыалтан ахсынньы 1 күнүгэр 1943 сыллаахха бибилэтиэкэ иккис филиала ЯЦЭС «рабочай городогар» аһыллыбыта.

Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр Дьокуускайга научнай, инженернэй, медицинскэй уонна да атын үлэһиттэр ахсааннара элбээн истэҕин аайы, ааҕааччы кинигэҕэ наадыйар ирдэбилэ эмиэ уларыйбыта. Бу кэмҥэ ыытыллыбыт статистическай хомуйуу көрдөрөрүн курдук, уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй, техническэй уонна естественнай наука литературатыгар наадыйааһын биллэ улааппыт.

Ааҕааччы ахсаана, бибилэтиэкэҕэ сырыыта уонна кинигэни илиигэ ылааһын элбээбитэ эмиэ көстөр. Сэрии сылларыгар, урукку кэм курдук, бибилэтиэкэ пуондата Бүтүн Сойуустааҕы кинигэ палаататыттан, быһаччы хас да типографияттан, издательствоттан литературанан тэтимнээхтикхаҥыы турбута.

Сэрии кэмигэр литературанан хааччыллыы биллэ аҕыйаабыта эрээри, бибилэтиэкэ биэс сыл устата 87 226 саҥа экземпляры туппута. Сэрии сылларыгар сыл ахсын быһа холоон 4204 саҥа ааҕааччы суруттарбыта, 123 178 кинигэ ааҕааччыга уларсыллыбыта, онтон бибилилэтиэкэҕэ 40 348 киһи сылдьыбыта биллэр. Бу кэмнэргэ ити улахан көрдөрүү буолар. Саамай үрдүк көрдөрүүлэр: ааҕааччы ахсаанынан 1944 сыллаахха – 1916, кинигэ биэрээһинигэр 1942 сыллаахха – 162 075  уонна бибилэтиэкэҕэ 1945 сыллаахха 44 511 киһи сылдьыбыт.

Аҥардас бу сыыппаралары көрөн киһи сөҕөр-махтайар хайдахтаах курдук ыарахан кэмҥэ элбэх үлэ барбытын.

Быйыл  2025 сыл – Улуу Кыайыы өрөгөйдөөх күнэ 80 сылын бэлиэтиир, оттон Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтэ 100 сыллаах үбүлүөйүн көрсөр.  Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай бибилэтиэкэтин үлэһиттэрэ Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр Кыайыыны уһансарга улахан кылааттаахтар диэн саарбаҕа суох этиэххэ сөп.

Ирина Филиппова, СӨ Национальнай бибилэтиэкэ Медиа киинэ

Ыстатыйаҕа туһаныллыбыт матырыйааллар:

Захар Тимофеевич Тюнгюрядов (1915-1975) / Национальная библиотека Республики Саха (Якутия); сост. Т.А.Жараева; ред. С.И. Бойтунова. —Якутск, 2006. — 184 с. – ISBN 5471003349

Павлова, В.Н. Они приближали Победу: участники войны и тыла Национальной библиотеки РС (Я) / В.Н. Павлова, В.П. Бурцева; — Якутск, 2005. — 20 с.

Скупченко, В.И. Из истории библиотечного дела в Якутии / В.И. Скупченко // Якутская республиканская библиотека им. А.С.Пушкина (1925-1965). – Якутск: Якуткнигоиздат, 1966. — С.3-26