Ситиһии төрдө туохханый?

Ааспыт үйэ 90-с сылларыгар Мэҥэ Хаҥалас Бэдьимэтигэр  киһи сайдыытыгар ананар чинчийэр үлэ биир түһүмэҕэр  “Айылҕа – дьоһун педагог”  диэн наука уонна быраактыка үөрүйэхтэригэр  ананар түмсүүгэ  (НПК) бэрт элбэх интэриэстээх дьон кыттыбыттара.

Төҥүлүттэн “Туллукчаан” үҥкүү ансаамбылын тэрийбит салайааччы, үөрэнээччим Василий Сорокин тэринэн кэлэн Бэдьимэҕэ ыалдьыттаабыта.  Кинилэри бэйэтин массыынатынан   оскуолатааҕы сылларыгар эмиэ үөрэтэ сылдьыбыт  Иван Борисов тиэйэн аҕалбыта. Оччолорго кини үрдүк үөрэҕи бүтэрбит, суолун-ииһин булуммут, дьон, норуот ортотугар “Брокер Баанньа”  диэн аатынан биллибит, урбаан эйгэтигэр тирэх булуммут, олох тургутууларын билбэхтэспит, өйдөөбүт эдэр киһи этэ.

Онтон ыла хайыы сах отучча  сыл ааһа охсубут. Иван Борисов бүгүн Төҥүлүтүн, Мэҥэтин сирдэригэр бэлиэ киһи, бүтүн Сахатын сирин үрдүнэн биллэр  урбаанньыт, бочуоттаах меценат.

2024 сылы Арассыыйаҕа Дьиэ-кэргэн, Саха сиригэр  Оҕо сылларынан  биллэрбиттэрэ.  Мин “Ыал харааныгар” диэн иитиэхтээн сылдьар саҥа кинигэбэр   киллэрэр соруктаах  дойдум киһитин  Иван Борисовы  кытары кэпсэтээри, санаа атастаһаары Төҥүлүм диэки  аттанабын.  “Бэлиэ киһи” диэн тылы  “биллэр” диэн өйдөбүлгэ,   “личность” диэн тылга  ханыылаан тутуннум.  Быраатым кэриэтэ саныыр киһим, бөлүһүөк, “Кут-сүр”  хамсааһын түсчүтэ,  элбэхтик санаа атастаһар киһим  А.Н.Павлов-Дабыл  “тус сирэйдээх киһи” диэн быһаарыа этэ, анаан-минээн үөрэтэр дьон  бэрт элбэх быһаарыылары биэриэ этилэр. Тус бэйэм “личность” диэн тылы хайа да түгэҥҥэ сөптөөх быһаарыыны сатаан ылынар  айымньылаах (креативнай) диэн өйдөбүлүнэн сирдэтиниэм этэ.

Иван оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар лиидэр быһыытынан   биллибэтэҕэ эрээри, бастакы учууталын Анастасия Дмитриевнаны  кэрэ эйгэтигэр сиэтэн киллэрбит киһи быһыытынан сыаналыыр. Үрдүкү да кылаастарга учууталын  хараҕын далыттан тахсыбатаҕа: уус-уран көрүүлэри оскуола үрдүнэн Анастасия, Василий  Васильевтар тэрийэллэрэ. Иван оччоттон үҥкүүлүүрэ, кэлин үрдүк үөрэххэ ИТФ-га үөрэнэр сылларыгар  “Сэргэлээх уоттара”,  “Сарыал” ансаамбылларга   кыттыбыта.  Ол сылдьан,  кэргэн буолуохтаах кыыһын Мариятын   көрсөн, билигин элбэх   оҕолонон, Төҥүлү Эбэ Хотуҥҥа биир биллэр ыаллар.

Кини үлэтин исписэлиис быһыытынан саҕалаабыт сылларын,  уларыта тутуу сылларын иннигэр  дойдутугар сопхуоска  тахсыылаахтык үлэлээбит кэмнэрин   улахан махталынан ахтар.  Сүөһү аһылыгын сыаҕа тутуллан, элбэх сыллаах оту ыһыыга иккитэ бастаан,   тыраахтар уонна  “Жигули” массыына   пуондатынан бириэмийэлэнэн, настаабынньыга  Илья Стрекаловскай аатын сүгүрүйэ ааттыыр. Кини мындыр өйө, инникитин өтө көрүүтэ суола-ииһэ суох хаалбатаҕа. Уларыта тутуу сылларыгар,  кэлиҥҥи да сылларга  сөптөөх суолу талыыга, үлэҕэ айымньылаах сыһыаҥҥа аҕа табаарыһа Илья Стрекаловскай  сүбэтэ-амата улахан этэ.  Ол курдук, арыы сыаҕын, атыы-эргиэн маҕаһыыннарын аһаннар,  агрофирма тэринэн,  элбэх үлэни ыыппыттара.  Онно барытыгар Иван Борисов  олоххо, үлэҕэ көтүмэҕэ  суох сыһыана,  айымньылаах өйө-санаата, сайдыы саҥа технологияларын   киллэриитэ,  төрөөбүт дойдутугар дьон олоҕун-дьаһаҕын чэпчэтиигэ ананар буоланнар, суола-ииһэ аһыллан испитэ.

Ыал баһылыгын быһыытынан оҕолорун иитиигэ эмиэ бэрт  сөптөөх суолу тутуһан: “Олоххо туох да босхо кэлбэт, барыта үлэнэн ситиһиллэр” диэн үөрэтэн-такайан, хас биирдиилэригэр эрэнэн-итэҕэйэн, ийэлээх-аҕа тапталларынан угуттаан, бэйэлэрин холобурдарыгар иитэн, оҕолорун барыларын атахтарыгар туруоран,  бука бары үөрэхтэнэн, үлэлээн ыал дьон буоллулар.  Кинилэргэ хас биирдиилэригэр  билиигэ-көрүүгэ   дьулуһуу, эт-хаан,  өй-санаа,  уйулҕа өттүнэн сайдыы, туохха барытыгар эппиэтинэстээх сыһыан – түөрэ барыта  өбүгэбит үөрэҕэр алгыс быһыытынан,  “оҕом киһи-хара, киһи киһитэ, Айыы киһитэ буолаар” диэн  үөрэтэригэр холоонноох.

Ыал үөрэҕинэн анаан дьарыктанар  дьон  табыллыбыт (функциональная семья)  ыалга 3 суолу болҕомтоҕо  ыларга сүбэлииллэр.  Бастакынан,  билии диэн бараммат баай буоларын ыйаллар.  Суунар-тараанар, ыраастанар кэриэтэ  кинигэни ааҕыы,  билиини кэҥэтиигэ үчүгэй үгэс буолан, бу ыалга олохсуйуохтаах. Бу киһиэхэ өйө-санаата сайдарыгар (интеллект) тириэрдэр. Иккиһинэн,  бэйэ-бэйэни өйдөһүү, үгүс кэпсээнэ  да суох  туттартан-хаптартан, көрөртөн-истэртэн, оннооҕор тыынартан, бэйэ-бэйэни өйдөһүүгэ, түгэх өй (интуиция) сайдарыгар тириэрдэр.  Үсүһүнэн, тугу оҥороруҥ барыта тапталынан  тыыннанан,  оҥорбутуҥ барыта  хаачыстыбалаах буоларын элбэх  элбэх киһи бэлиэтиир.  Бу өрүттэргэ сайдыбыт ыаллар  иитэр аналларын толору толорор  ыалынан буолаллар.

Иван Иванович санаабытын барытын ис-иһигэр киирэн, илдьиритэн, былааннаан, тэрийэн, дьон санаатын учуоттаан оҥорор. Кини үлэтэ-хамнаһа дьон-сэргэ олоҕун уйгута тупсарын, сайдарын туһугар ананар. Төҥүлү федеральнай суолунан үгүс айанньыт ааһан иһэн, Хотун Төҥүлү туһунан бэрт элбэҕи билэн  ааһар. Тоҕо диэтэххэ, манна  аһыллыбыт кафелар аһыыр эрэ сирдэр буолбакка, дьиҥ чахчы дьоҥҥо биллэрэр-көрдөрөр тупсаҕай көрүҥнээх, араас эспэнээттэрдээх мусуой буолан тураллар.

Онтон түөлбэлэринэн ыытыллар улахан кэнсиэртэргэ хаһан да сыанаҕа тахсыбатах толорооччулар ис сүрэхтэриттэн баҕаран кытталлара эмиэ эриэккэс көстүү. Кинилэр маастарыстыбалара сылтан сыл үрдүүр, бэйэлэригэр эрэллэрэ улаатар, кэнсиэри кэрэхсээччи элбиир.

Хаһыс да төгүлүн ыытыллар мас уустарын күрэстэрэ далааһыннаахтык барар. Ол кыттааччылар эрэ сүргэлэрин көтөҕүү буолбатах. Дэгиттэр сайдыылаах мас уустарын оҥоһуктара миэстэтигэр хаалан, Төҥүлү сылтан сыл аайы киһи билбэт буола уларыйар. Былырыын  ыытыллыбыт  биир күрэх Төҥүлү бэлиэ өйдөбүллэригэр  ананан, устуоруйа хайысхаланан, дьон биһирэбилин ылыан ылбыта.

Мин бу кылгас ыстатыйабын  Төҥүлү нэһилиэгин, Мэҥэ Хаҥалас улууһун бочуоттаах олохтооҕо, Саха сирин бочуоттаах мецената Иван Иванович Борисов биографиятын суруйар эбэтэр кини оҥорбут үтүөтүн толору кэпсиир сыалы-соругу туруоруммакка, кини олох сыаннастарын хайдах өйдүүрүн ааҕааччыга тириэрдээри суруйдум. Хайа баҕарар киһи оҕотуттан улаханыгар,  эдэриттэн кырдьаҕаһыгар тиийэ ситиһиигэ  дьулуһар. Ситиһиилээхтик үөрэниэн, үлэлиэн, олох олоруон баҕарар. Ити туһунан Иван Иванович быһаарыыта судургу эрээри, ис хоһооно дириҥ:

“Киһи күүһэ санаатыгар: санаабыккын толорууга, эппиэтинэһи үрдэтиигэ, үлэни өрө тутууга, тугу баҕарар тиһэҕэр тириэрдиигэ  — бу буолар ситиһии төрдө”. Манна Төҥүлү олохтоохторун санааларын холбоотоххо, олох сыаннастара – ситиһии формулата бэйэтэ тахсан кэлэр.  Иван Борисов сирдээҕи олоххо бэйэтин аналынан сыалын-соругун таһыччы толоро сылдьар  саха саарына. Биһиги нэһилиэкпит, улууспут тумус туттар  киһитэ дьон-сэргэ   туһугар үлэлиир дьиҥнээх  сахалыы өйдөөх-санаалаах Иван Иванович санаабыт санаалара олоххо киирдиннэр. Туску!

Любовь АРГУНОВА