Сорук биир – ийэ тылы кэлэр көлүөнэҕэ чөл хаалларыы

Соторутааҕыта Москваҕа РФ норуоттарын төрөөбүт тылларын учууталларын Бүтүн Арассыыйатааҕы сийиэһэ буолан ааста. СӨ Билимин академиятын төрөөбүт тыллары үөрэтэр, харыстыыр уонна сайыннарар киинин салайааччыта, билим дуоктара Феодосия Габышеваны кытта кэпсэттибит. 

Дойду таһымнаах сийиэс

— Феодосия Васильевна, сийиэс аанын арыйа таарыйа кылгастык тэрээһин туһунан кэпсии түһэриҥ буоллар.

— Бүтүн Арассыыйатааҕы сийиэһи РФ Үөрэҕириитин министиэристибэтин өйөбүлүнэн, Төрөөбүт тыллар федеральнай институттара уонна Москватааҕы педагогическай университет салайан ыыттылар. Дойду 89 эрэгийиэниттэн үс сүүсчэ дэлэгээт кытынна. Ону таһынан, быһа көрдөрүүгэ 5 тыһ. киһи бэлиэтэниини ааһан көрдө-иһиттэ дииллэр. Былырыын тыл бэлиитикэтигэр үгүс дьаһал ылыныллыбыта. Онон сийиэс үрдүк таһымнаах уонна тоҕоостоох кэмигэр ыытылынна.

Саха сириттэн РФ Норуоттарын төрөөбүт тылларын федеральнай институтун Саха сиринээҕи филиалын дириэктэрэ С. В. Дедюкина, институт полилингвальнай үөрэхтээһиҥҥэ салаатын начаалынньыга Н. В. Ситникова, Сунтаардааҕы политиэхиньиичэскэй лиссиэй-интэринээт саха тылын, литэрэтиирэтин учуутала С. А. Афанасьева, “Арктика” экспериментальнай интэринээт-оскуола эбээн тылын, литэрэтиирэтин учуутала Н. М. Очирова буолан кытынныбыт. Мин сийиэс сүрүн мунньаҕар дакылаат аахтым.

Национальнай өрөспүүбүлүкэлэр ааттарыттан

— Дакылааты дэлэгээттэр биһирээбиттэрэ, түмүктээн тахсан истэҕинэ атын национальнай өрөспүүбүлүкэлэр бэрэстэбиитэллэрэ кэлэн илии тутуһан, бүтүн норуот аатыттан эттиҥ диэн махтаммыттара иһиллибитэ. Ханнык боппуруостары таарыйдыҥ?

— Дакылааппыт көннөрү бэлиэтээһин эрэ буолбакка, ырытыылаах этэ. Биир үксүн дэлэгээттэр ол да иһин биһирээтилэр быһыылаах. Аныгы үйэ сиэринэн билиҥҥи киһи биир эрэ тылынан саҥарбат. Киһи төһөнөн элбэх тылы билэр да, соччонон кыаҕа, билиитэ, таһыма үрдүүр, күүһүрэр. Күн бүгүн Арассыыйаҕа 155 тыл баарыттан, 76 тылы оскуолаҕа үөрэтэллэр, 34 тыл судаарыстыбаннай таһымнаах (ол иһигэр саха тыла). Биһиги Арассыыйатааҕы Үөрэх академиятын, Төрөөбүт тыллар федеральнай институттарын, Мэйии уонна тыл киинин, о. д.а. дириҥ суолталаах билим тэрилтэлэрин кытта ыкса ситимнээхтик үлэлиибит. Билигин олох тэтимнээхтик сайдар кэмигэр икки тылынан саҥарар киһи мэйиитэ хайдах үлэлиирин чинчийэр саҥа хайысхаҕа үлэлэһэн эрэбит. Сөбүлэҥ түһэрсэн, быйыл билим эспэдииссийэтин ыыттыбыт.

Төрөөбүт тыл — норуот бэрэстэбиитэлин духуобунай туллар тутааҕа, сүнньэ. Нуучча тыла — судаарыстыба тыла. Аныгы кэмҥэ нуучча тыла суох киһи сайдар кыаҕа суоҕун өйдүүбүт. Билигин элбэх тылланыы кэмигэр эйгэни кэҥэтиигэ болҕомто ууран үлэлиибит. Сайын ыытыллыбыт “Социокультурнай эйгэ — тылы чөл хаалларыы, сайыннарыы сүрүн төрүөтэ” Бүтүн Арассыыйатааҕы пуорумҥа эмиэ тустаах боппуруоһу көтөхпүппүт. Эйгэтэ суох тылы хайдах да тыыннаах хаалларар, илдьэ сылдьар кыаллыбат. Дакылааппар саҥа дьаһалларга тирэҕирэн, тылбытын хайдах тыыннаах хаалларар туһунан эттим. Ол гынан баран, кыһалҕа элбэх. Аан дойду үрдүнэн төрөөбүт тылынан саҥарар киһи ахсаана аҕыйыы турара баар суол. Күн бүгүн англия, кытай, испания тыллара баһылаан-көһүлээн иһэллэр. Төрөөбүт тылбытыгар эмиэ, биир курдук, сайдыы кэлэр, иккис курдук, төрүт үгэстэрбит мөлтөөн, тылбытын сүтэрэн эрэбит. Тыл сүмэтэ тыа сиригэр баар, ол эрээри, тыа сириттэн үөс сиргэ көһүү олус күүскэ бара турар. Куоракка кэлбит дьон оннуларын булаары, үүнэр-сайдар кыахтарын көрүнээри, эйгэлэрэ уларыйан, тылбытын сүтэрэ олоробут. Аан дойдуга элбэх тылынан саҥарыы баһыйар. Туох баар иһитиннэрии, технология тыла барыта омуктуу. Төрөөбүт тылынан баар эрээри, аҕыйах. Ол иһин тылы туттуу эйгэтин кэҥэтиэхтээхпит диэн бэлиэтиибит.

Төрөөбүт тылы оскуолаҕа үөрэтии

— Билигин төрөөбүт тылы оскуолаҕа үөрэтии туһунан боппуруос эмиэ күүскэ турар.

— Тылы билии, үөрэтии уонна төрөөбүт тылынан үөрэнии сокуонунан көрүллэр. Ол эрээри, үөрэх тэрилтэтин кыаҕыттан көрүллэр диэн сокуоҥҥа сурулла сылдьар. Биир курдук көҥүл бэриллэр, иккис курдук хааччах баар. Норуот бэйэтин тылынан үөрэниэн, сайдыан, билиэн-көрүөн баҕарар. Ол гынан баран, биирдиилээн үөрэтиигэ төрөппүт оҕотун сахалыы үөрэттэрэрин дуу, суоҕун дуу бэйэтэ быһаарар. Төрөппүт оҕотун инникитигэр улахан охсууну оҥорорун кэмигэр өйдөөбөккө, турууласпакка хаалыан сөп. Манна төрөппүккэ өйдөтөр үлэни ыытар ирдэнэр. Бу Төрүт сокуонунан, РФ сокуонунан көҥүллэнэр эрээри, олоххо киириитигэр уустуктардаах. Онон болҕомтону тустаах боппуруоска туһаайдым.

Билигин дойду таһымыгар Саҥа сокуон барылын дьүүллэһэ сылдьаллар. Кулун тутар ыйтан тустаах сокуоҥҥа үлэлэһэ олоробут. Мин Судаарыстыбаннай Дуума таһымыгар Сибиир уонна Уһук Илин эрэгийиэннэринэн тэриллибит “Төрөөбүт тыл” бөлөххө киирбитим. Сийиэскэ дойду ити субъектарын кытта сүбэлэһэн, “төрөөбүт тыл” диэн биридимиэт өйдөбүлэ баар буолуохтаах диэн тыл эттим. Ити туһунан сурук кэмигэр барбатаҕа эбитэ буоллар, уустуктардаах буолуон сөп этэ.

Билигин тылы сайыннарыыга, эйгэни тэрийиигэ уопсастыбаннас күүскэ турунан үлэлиир. Информационнай технология киирбитэ биир курдук олус туһалаах. Бу күүскэ киирэр кэмигэр биһиги онно үтүрүйтэрбэккэ, олорон биэрбэккэ, сөпкө туһаныахтаахпыт. Урут оҕолор нуучча тылын билбэттэр дииллэрэ, билигин бэрт кыраларыттан икки тылы билэллэр, 60–90‑с сыллар буолбатах. Ордук дьаҥ кэмигэр олорбут оҕолорго нууччалыы тыллара баһыйар. Кэтээн көрүүлэргэ олоҕурдахха, дьаҥ кэнниттэн учууталлар ирдээн, сахалыы үөрэтэн, эйгэни тэрийэн, балаһыанньа син тупсубута көстөр.

ЮНЕСКО эспиэртэрэ, билигин баар 7 тыһ. тылтан 2100 сылга аҥаара сүтэр туруктаах диэн сабаҕалыыллар. Үөрэх чааһа аҕыйааһынын субъект бэйэтэ быһаарынар боломуочуйалаах, тустаах боппуруоска Үөрэх министиэристибэтин кытта өссө үлэлэһиэхпит. 2023 сыллаахха “СӨ саха тылын, литэрэтиирэтин, култууратын үөрэтии кэнсиэпсийэтэ” ылыныллыбыта. 2030 сылга диэри хайдах үөрэтиллиэхтээҕэ барыта тустаах Кэнсиэпсийэҕэ ыйыллан турар, билигин үлэлии турар. Салгыы уопсастыбаннаһы, төрөппүттэри кытта хардарыта үлэҕэ болҕомто уурар эрэйиллэр.

Онон дакылааппар үс миэрэни бэлиэтээтим. Бастакытынан, РФ тыл бэлиитикэтин сүрүннүүр, олоххо киллэриигэ эппиэттиир судаарыстыбаннай былаас структуратын быһаарыыны. Иккиһинэн, РФ норуоттарын тылларын чөл хаалларар, сайыннарар комплекснай федеральнай бырагырааманы ылыныыны. Бырагыраамаҕа элбэх тылланыыны өйөөһүн, үөрэх матырыйаалын оҥоруу, үрдүк таһымнаах каадыры бэлэмнээһин, ону тэҥэ, үөрэх тэрилтэлэригэр, күннээҕи олоххо төрөөбүт тылы туһаныыны көҕүлээһин миэрэлэрэ киириэхтээхтэр. Үсүһүнэн, үөрэх бырагырааматыгар “төрөөбүт тыл” биридимиэт миэстэтин буларын быһаарыы уонна төрөөбүт тылы үөрэтэргэ сөптөөх чааһы көрүү.

Түмүк

— Сийиэскэ дойду бары субъектарыттан дэлэгээттэр кытыннылар. Атын национальнай өрөспүүбүлүкэлэр ордук тугу туруорустулар уонна түмүккэ туох ылылынна?

— Бэлиэтээн ааспытым курдук, саамай туруорсар боппуруоспут чаас, “төрөөбүт тыл” биридимиэтэ оннунан хаалыыта, педагог, билим каадырдарын хааччыйыы, бэлэмнээһин. Бары ыалдьар боппуруоспут биир — төрөөбүт тылбытын сүтэрбэккэ, үүнэр көлүөнэҕэ тириэрдии. Бу ордук оскуолаттан тутулуктаах, систиэмэлээхтик үөрэх эрэ дьарыктанар.

Сийиэс түмүгүнэн чугастааҕы сылларга элбэх тыллаах үөрэхтээһин сайдыытын сүрүн хайысхаларын быһаарар стратегическай докумуон ылылынна. Резолюцияҕа полилингвальнай үөрэхтээһинтэн саҕалаан, каадыры бэлэмнээһиҥҥэ, төрөөбүт тыл учууталларын өйүүр дьаһаллары кэҥэтиигэ тиийэ элбэх боппуруос киирдэ. Онон кэмигэр тэриллибит сийиэс буолла.