Сылаас холумтаннаах оҕо иитэ ылбыт ыаллар

Өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар Оҕо дьиэлэриттэн оҕо иитэ ылыы кэлиҥҥи сылларга элбээтэ.

Ол курдук, Үлэ уонна социальнай сайдыы министиэристибэтин чахчытынан, бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ 3304 оҕо дьиэ кэргэҥҥэ иитиллэр. Ордук элбэх оҕо иитэ ылбыт ыал Үөһээ Бүлүү, Бүлүү, Горнай, Ленскэй, Нам, Нерюнгри, Өлүөхүмэ, Хаҥалас улуустарыгар бааллар. Бүгүн дьиэ кэргэҥҥэ оҕо иитэ ылбыт ыаллары кытта кэпсэтэбит.

Барыны бары “боруобалаан”…

Надежда Федотова Ньурба улууһун Хатыы нэһилиэгин олохтооҕо кэргэнинээн Иван Михайловичтыын үс уол оҕону ииттэ ылбыттара. Бэйэлэрэ икки оҕолоохтор.

— Улахан кыыспыт үөрэҕин бүтэрэн кэлэн, нэһилиэкпит кулуубугар дириэктэрдиир. Уолбут аармыйаттан кэлээт, билигин Агротехнологическай университекка охотовед үөрэҕэр үөрэнэр. Биир сайын оҕолорбут лааҕырга барбыттара. Онно кинилэри ахтан бөҕө буолбуппут. Онуоха кыыспыт “биһиги үөрэххэ киирдэхпитинэ, олох да чуҥкуйууһугут. Оҕото ылан ииттэн, доҕор оҥостуоххутун наада” диэбитин ылынан,  2018 сыллаахха “Дьиэ кэргэҥҥэ оҕону иитиигэ көҕүлээһин киинэ” (Центр содействия семейного воспитания) тэрилтэттэн икки уолу ииттэ ылбыппыт. Аллайыахаттан кэлбит 4 уонна 2 саастаах уолаттар этэ. Билигин ол оҕолорбут 9 уонна 7 саастаахтар. Убайдыы бырааттыылар. Төрөппүт быраабыттан быһыллыбыт дьон оҕолоро. Үһүс уолбутун икки саастааҕар эмиэ ити киинтэн ылбыппыт. Ийэтэ төрүүр дьиэҕэ аккаастаабыт оҕото. Оҕолорбут бары араас омук хааннаахтар: тоҕустаах уол – таджик, быраата – эбээн, үһүс уол – нуучча. Барыларын сахалыы иитэбит.

Үгүс дьону оҕону иитэртэн туттунар өрүттэрэ – хаан тардыыта (гены). Ол Федотовтар иитэр оҕолоругар төһө биллэрин ыйыппыппар, Надежда Ивановна салгыы маннык кэпсээтэ:

— Дьэ, оннук түгэн үгүс. Улахан уолбутун кытта араас дьаллыктан барытын “боруобалаан” ыллыбыт . Ол эрээри, иитии диэн эмиэ күүстээх өрүт. Хаан тардыыта тутта-хапта сылдьалларыгар, майгыларыгар көстөр. Онон күн аайы сырдыкка, үтүөҕэ тардан ииттэххэ, оҕоҥ бэйэҥ диэки тардыһар. Эрдэттэн бырагыраамалыы сырыттахха, оҕо кыратыттан истэ үөрэнэр.

Оҕону 7 сааһыгар диэри кини эйиэхэ иитиллэ сылдьарын этиэххэ наада. Төһөнөн кыратыттан билэр да, оччонон  хайдах баарынан ылына улаатар, майгытын алдьаппаккын.

Ханнык баҕарар киһи иитэ ылар оҕото кинини бэйэтин туохха эрэ үөрэтэр. Холобур, мин улахан уолум миигин онно-манна “боруобаланан”, урут билбэтэх өрүппүн үөрэтэргэ, билэргэ күһэйдэ. Бэйэм уйулҕа үөрэхтээҕэ буоларым быһыытынан, билигин, нууччалыы эттэххэ, “нейрогенетика, “поведенческая генетика” диэн өйдөбүллэргэ болҕомтобун уурар буоллум. Оҕом бэйэбин эмиэ үөрэттэҕэ ити. Киһи оннооҕор төрөппүт оҕотун иитиитигэр ыарырҕатар, өйдөспөт түгэннэрдээх. Онон иитэр оҕоҕор ханнык эмэ уустук баар да буоллаҕына, аймаммакка, судургутутан быһаарар ордук.  Мин доруобуйаларынан хааччахтаах оҕолору ылан ииттибитим. Бастакы ылыахтаах оҕом сүрэҕэр эпэрээсийэлээх этэ.  Оҕо дьиэтигэр бардаҕына, ким уратытык истиэй-көрүөй диэн наһаа аһыммытым. Онно билбитим, оҕом убайдаах эбитин. Иккиэннэрин ылбытым.

Үһүс уолум олох кыратыгар инсуллаабыт оҕо. Церебральнай параличка уорбаланар этэ. Оҕону аһынан эмиэ ылбытым. Билигин биэс саастаах оҕобун инбэлииккэ таһаараары сүүрэбин-көтөбүн да, таһаарбаттар.

Кэргэним – иккис кынатым. Уолаттарын дьиэ таһыгар илдьэ сылдьан, үлэҕэ үөрэтэр. Онон оҕолорбутунан тыынан олоробут.

_______________________________________________

Сылаас уйалаах Ксенофонтовтар

 Хаҥалас улууһун Өктөм нэһилиэгэр олорор Ксенофонтовтар 9 оҕону иитэн олороллор. Бэйэлэрэ икки төрөппүт кыргыттардаахтар. Бу ыал былырыын Дьиэ кэргэн күрэһэр “Оҕо ииттэ ылбыт бастыҥ ыал” аатын ылбыттара. Ил Дархан гранын кыайыылаахтара.

— Кэргэним Владислав Владимирович уус буолан, уол оҕонуохпутун наһаа баҕарар этим. Онтон кэргэммэр эппиппэр, бэрт уһуннук толкуйдаан баран, сөбүлэспитэ. Биллэн турар, оҕону ииттэ ылыы – олус эппиэтинэстээх. Араас төрөппүттээх, дьылҕалаах оҕолору ылар буоллаҕыҥ. Бастаан кыһыҥҥы  каникул кэмигэр диэн уонча күн дьиэбитигэр сырытыннаран баран, кутталбыт ааһан хаалбыта.

Оҕолору араартаабакка иитэр ордук  диэн санаанан, убайдыы бырааттыылары ылбыппыт. Иккитэ үстүү оҕону ииттэ ылбыппыт. Онтон “кырабыт” төгүрүк тулаайах 15-тээх киһи кэлбитэ. Бастаан утаа “дьиэбитигэр улахан дьээдьэ хаама сылдьара буолуо“ диэн куттана санаабыппыт. Тиийэн билсибиппит, олох да күлэ-үөрэ сылдьар, кыра уҥуохтаах бэрт элэккэй киһичээн эбит этэ. Тута бэйэ-бэйэбитигэр үөрэммиппит. Уолаттарбытын аҕабыт кыра эрдэхтэриттэн “Эр хоһуун” кулууп курдук эрчийэн улаатыннарбыта.

Билигин ол “кыра” уолбут (бүтэһигинэн иитэ ылбыппыт) байыаннай дьайыыга сылдьар. Бу күннэргэ уоппускатыгар кэлбитэ. Аҕатын кытта сүбэлэһэн баран, миэхэ соһуччу үөрүү курдук оҥорбуттара. Арай биир күн оҕом 101 роза сибэккини ууммутунан киирэн кэлбитэ…

Кэргэмминээн “Дьол уйата” диэн уопсастыбаннай тэрилтэлээхпит. 2020 сыллаахха кэммиэрчэскэйэ суох тэрилтэ гына оҥорторбуппут. Сыл аайы оҕолорбутун кытта “Аҕа уолунаан”, “Үөрүү кустуга”, “Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн” диэн аахсыйалары тэрийэбит.

Ити тэрээһиннэрбитигэр аҕабыт уолаттарын кытта араас үтүө дьыалалары оҥорор. Холобура, элбэх оҕолоох ыалларга уолаттарын кытта тиийэн тэпилииссэ тутан биэрэр. Ити курдук үлэ үгүс.

Оччотугар оҕо эр киһи үлэтигэр кыратыттан сыстар уонна үтүө дьыаланы оҥорорго дьулуһар. Кэммиэрчэскэйэ суох тэрилтэ буолан, үлэбитигэр туһанарга матырыйаал ыларга граннары суруйабыт.

Оннук үбүлээһин түмүгэр ”Сердцедар” диэн элбэх оҕолоох ыалларга аналлаах сурунаал таһаарбыппыт.

Оҕону иитиигэ саамай сүрүнэ – өрүү күлэ-үөрэ сылдьан, бэйэҕэ сыһыарыахха, аһаҕастык кэпсэтэр усулуобуйаны тэрийиэххэ наада. Эйиигин кытта аһаҕастык кэпсэтэ, санаатын атастаһа үөрэммит оҕо өрүү эн өйөбүлгэр, көмөҕөр наадыйара үөрүйэх курдук буолар, — диэн санаатын үллэстэр ыал ийтэ Светлана Ксенофонтова.

… Ити курдук, бэйэлэрин оҕолорун таһынан эбии оҕо ииттэ ылбыт дьон төһөлөөх үгүс оҕоҕо ийэ уонна аҕа тапталын иҥэрэн, үтүө суолга сирдии сылдьаллара буолуой! Кинилэргэ махтал бастыҥын этиэх тустаахпыт.