«Сүтэн хаалыы» – номнуо «сүппүт оҕо» оонньуута…

Социальнай ситим, сыыппара эйгэтэ киэҥник сайдыаҕыттан уонна тарҕаныаҕыттан төлөпүөн түөкүннэрин кытта тэҥҥэ оҕолорбутугар аналлаах араас оонньуулар эмиэ дэлэйдилэр. Урукку кэмҥэ оскуола оҕолоро таһырдьа хаарынан сэриилэһэ сүүрүүлээх-көтүүлээх, оттон кыргыттар ыаллаах оонньуур буоллахтарына, билигин атын кэм. Аныгы оҕо көхсө, сүнньэ ыалдьыар, хараҕа мөлтүөр диэри көмпүүтэр иннигэр нүксүйэн олоруута, төлөпүөн тутан сытыыта омнуоламмат буолбута ыраатта.

Муодаттан эрэ хаалымаары дуо?

Дойду үрдүнэн көмүскэлэ суох араҥанан аҕам саастаах дьон уонна эрдэҕэс саастаах оҕолор буолаллар. Эрдэҕэс сааска оҕолор бэйэлэрин көрдөрө, болҕомто тарда сатыылларын уйулҕа үлэһиттэрэ өрүү бэлиэтииллэр. Бу соторутааҕыта “Исчезни на сутки” диэн оонньуу үөдүйбүтүн туһунан үгүстүк суруйаллар. Оонньуу сүрүн соруга төрөппүттэри куттааһын буолар. Социальнай ситимҥэ үгүстүк оҕолор оскуолаҕа үөрэнэ тиийэн баран, дьиэлэригэр кэлбэтэх биллэриилэрэ үгүстүк тарҕанааччы. Оттон төрөппүттэр барахсаттар, оҕом туохха эрэ түбэстэҕэ диэн айманаллар… Киһи хараастыаҕа, дойду үрдүнэн туох эмит куһаҕан тарҕанна да, тута үтүктэн иһии баара сөхтөрөр. Муодаттан эрэ хаалымаары тахсар дьайыы дуу эбэтэр чахчы оҕо төрөппүттэрин болҕомтотун тардаары көмө көрдөөн манныкка тиийэр дуу.

“Исчезни на сутки” оонньуу сүрүн соруга — эрдэҕэс саастаах оҕо 24 чаас устата дьонугар биллиэ суохтаах. Төлөпүөнүн, социальнай ситимин араарар. Оонньууга кыттыгас доҕотторо
эмиэ төлөпүөннэрин араараллар, кимиэхэ да сибээскэ тахсыбаттар.

Туох оонньуунуй?

“Исчезни на сутки” оонньуу сүрүн соруга — эрдэҕэс саастаах оҕо 24 чаас устата дьонугар биллиэ суохтаах. Төлөпүөнүн, социальнай ситимин араарар. Оонньууга кыттыгас доҕотторо эмиэ төлөпүөннэрин араараллар, кимиэхэ да сибээскэ тахсыбаттар. Бу кэмҥэ кинилэр тугунан дьарыктаналларый? Омос көрдөххө, оонньуу улахан туох да куттала суох. Ол эрээри маннык оонньуу эрдэҕэс саастаах оҕо уйулҕатыгар араастык дьайыан сөп. Бу кэмҥэ кини ханна сылдьарый? Кимнээҕи кытта алтыһарый? Оонньуу сылдьан дьиҥнээхтии арааска түбэһиэн сөп. Маннык сэрэхтээх оонньууга эрдэҕэс саастаах оҕолор хото оонньууллар. Үгүстэр ис туруктарын сатаан сааһыламмакка болҕомто тардаары, боруобалаан көрөөрү, саастыылаахтарын убаастабылын ылаары маннык быһыыланалларын уйулҕа үлэһиттэрэ этэллэр.

Оонньуу куттала туохханый?

Оонньуу кэмигэр оҕо ханна сылдьара улахан суолталаах. Саһа, куота оонньуу сылдьан, кини дьиҥнээхтии онно-манна түбэһиэн сөп. Оонньуу уйулҕаҕа улахан баттыыр дьайыыны оҥорор. Оттон аныгы оҕо уйулҕата олус чараас. Кинилэр кыра да мөҕүллүүнү уйбаттар. Онон кэлин улаатан олох суолугар үктэниилэригэр маннык тургутууну ааспыттара куһаҕаннык дьайыан сөп. Ону сэргэ, төрөппүттэр аймалҕаннара, полиция үлэһиттэригэр тыллааһыннара үгүс сыраны-сылбаны эрэйэр. Ол түмүгэр дьиэ кэргэн иһигэр өйдөспөт буолуу түгэнэ үөскүөн сөп. Төрөппүт оҕото оонньуу сылдьыбытын биллэҕинэ эрэлэ, итэҕэлэ сүтүөн сөп. Оттон бу сааска оҕону аһары кытаанахтык хонтуруоллааһын оҕо уйулҕатыгар охсуулаах.

Кимнээх толкуйдаабыт оонньууларай?

Оонньуу эстэпиэтэ курдук кыайыылаахтан атын оҕоҕо салгыы баран иһэр. Умсугутуулааҕа, оонньууга кыайбыт оҕоҕо бэлэх бэриллэр үһү. Ол эрээри бу бэлэҕи кимнээх биэрэллэрий? Баҕар, төрүт да түөкүттэр эбэтэр “куһаҕан дьон” толкуйдаабыт буолуохтарын сөп. Оҕо ситэ сайда илик уйулҕатыгар “эйигин төрөппүттэриҥ төһө дьиҥнээхтии таптыылларын билиэххин баҕарар буоллаххына” диэн куолаан оонньууга кытыннараллар эбит. Маны таһынан, эрдэҕэс саастаах оҕо бэйэтин көрдөнөр, тугу эрэ дакаастыы сатыыр кэмигэр хорсун санаалана сатаан, доҕоттору түһэн биэрбэт туһугар киириэхтэрин сөп. Өй-санаа өттүнэн тирэхтээх оҕо хаһан даҕаны манныкка киирэн биэрбэт дииллэр эспиэрдэр. Оттон ооньууну сүрүннээччилэр (куратордар) оҕо аккаастанар түгэнигэр куттууллар. Маннык түгэҥҥэ куттаммакка төрөппүттэригэр тыллыахтаах дииллэр эспиэрдэр. Оҕо олоҕор куттал суоһуур түгэнигэр, полицияҕа үҥсүү суруйан дьыаланы быһаарыахха сөп. Ханнык да кыһалҕа быһаарыллыбакка хаалбатын төрөппүт чиҥник быһаарыахтаах. Оҕо көмүскэллээҕин билиэхтээх.

Төрөппүт хараҕынан

Уйулҕа үлэһиттэрэ төрөппүт оҕотун кытта чугас, истиҥ сыһыаннаах буоларыгар сүбэлииллэр. Ол эрээри төрөппүт эрэ барыта тэҥ буолбат. Ким эрэ үлэтиттэн соло булбат, оттон сорохтор төрүт да болҕомто уурбат, иһэр-аһыыр да буолуохтарын сөп. Дьиэ кэргэн барыта биир тэҥ буолбат. Маннык оонньууга үгүстүк төрөппүт хонтуруола суох эбэтэр аһары атаахтаабыт оҕо оонньуон сөп эбит. Хайдах быыһыахха сөбүй? Өскөтүн, оҕо кэлиҥҥи кэмҥэ аһары бэйэтигэр бүгэр, аһаҕас кэпсэтииттэн куотар буоллаҕына, балаһыанньа уустугурбутун бэлиэтэ буолуон сөп. Иитиигэ сыһыаннаах эспиэрдэр сүбэлииллэринэн, аныгы оҕо төлөпүөҥҥэ сытар солото суох буолуохтаах. Ол эбэтэр солото суох буоллун диэн кинини оскуола, онтон эбии үөрэх кууруһугар дьарыктыыр ордук. Оскуола кэнниттэн оҕо успуордунан дьарыктанар эбэтэр бэйэтин талаанын таһаарар куруһуокка хайаан да сылдьыахтаах, төрөппүттэрин кытта алтыһыахтаах. Төлөпүөнтэн уонна социальнай ситимтэн ураты атын сырдык эйгэ баарын төрөппүт эрэ билиһиннэрэр. Маны сэргэ, социальнай ситим оонньуулара сэрэхтээхтэрин оҕоҕо төрөппүт күннэтэ быһаарыахтаах. Аныгы оонньуу уопсастыбаҕа олус сэрэхтээҕинэн, тоҕо манна киирэн биэрбит кыһалҕатын төрөппүт уонна оскуола быһаарарга дьулуһуохтаах.

СӨ ИДьМ сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор дьыалаларынан дьарыктанар салаа иһитиннэрбитинэн, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр бу оонньууга оонньоон оҕолор сүппүт түгэннэрэ бэлиэтэммэтэх. Ол эрээри ханнык баҕарар түгэҥҥэ эрдэттэн сэрэтэр үлэлэр ыытыллаллара ордук.

САНААЛАР

Ирина Петровна, Дьокуускай куорат олохтооҕо, үс оҕо ийэтэ:

— Социальнай ситим наһаа сэрэхтээх буолла. Оҕоҥ дьиэтигэр баар курдук, ол эрээри кини атын эйгэҕэ сылдьар буолар. Эрэгийиэммитигэр оҕолору албыннаан төрөппүттэрин кирэдьииккэ эҥин киллэрбит түгэннэр тахсыбыттара. Онон бу толкуйдаммыт оонньуу биһиэхэ тарҕана илигинэ бохсуохха наада.

Николай Валерьевич, Дьокуускай олохтооҕо:

— Билиҥҥи оҕо дьарыктаах буолуохтаах. Төрөппүттэр оҕолорун дьиэҕэ үлэлэппэттэр, аһыналлар, харыстыыллар. Дьарыкка ахсааннаах оҕо сылдьар. Үксүн куорат устун хаамсалларын, кафеларга, атыы-эргиэн кииннэригэр мусталларын көрөбүн. Төрөппүттэр кинилэри иитээри үлэ-хамнас бөҕө, кинилэр толкуй диэн суох. Оҕону үлэнэн эрэ ииттэххэ дьон гынабыт.

ХААРТЫСКАНЫ ОҤОҺУУ ӨЙ ОҤОРДО