Тохсунньу билгэтэ

Тохсунньу 1 күнүттэн күн 10 мүнүүтэ уһуур. Айыы итэҕэлинэн тохсунньу – Таҥха Хаан ыйа. Оттон Таҥха Хаан дьылҕа таҥарата буолар. Таҥха диэн Айыы таҥмыта барыта ааттанар. Айылҕа барыта таҥыллан турар. Ол таҥыллыбытынан биир кэм турбат: мэлдьи таҥыллар, таҥастанар. Киһи эмиэ айылҕаттан таҥыллан үөскүүр.

Бу ыйы былыр бүтэй кэм дииллэрэ. Хотугу сахалар хараҥа ый диэн ааттыыллар. Тохсунньу ый түүнэ уһун, күнүһэ кылгас. Аан-даан тымныы түһэр. Хараҥа бүрүүкүүр. Дьон хараҥа оройугар, дьыл быыһыгар бит-билгэ көбөр диэн итэҕэйэллэр. Онон таҥхаланыы диэн үөскээбит. Тохсунньу ыйга сааһы уонна сайыны билгэлииллэр. Бу ыйы от ыйа батыһар. Тымныйдаҕына — сайына сөрүүн, сылыйдаҕына – сайына куйаас. Тибии түстэҕинэ, от ыйыгар сөрүүн буолар. Элбэхтик кыраһалаатаҕына, өҥ сайыны күүтэллэр. Тохсунньуга тымныы хам тутар, сэтэриир. Ити эрээри, хонон турдах ахсын халлаан сылыйан эрэрэ, күн уһаан иһэрэ биллэр буолар.

Тымныы түһэригэр оһох үөлэһиттэн буруо туруору тахсар, дьон саҥата, ыт үрэрэ ыраахтан иһиллэр, киһи тыына сырдыргыыр, куоска атаҕын саланар уонна сирэйин суунар, куоска уонна ыт түүрүллэн, утуйа мээрик буолаллар, дьиэ сыбаҕа тыаһыыр, оһох уота кытарар уонна күүскэ таһырҕаан умайар, сулустар түүн сытыытык чаҕылыһаллар.

1 – Саҥа сыл саҕаланар.

7 – Ороһуоспа. Ороһуоспа тымныыта түһэр. Бу күн былытырдаҕына, сис былыт тохсунньу 14-гэр диэри туруоҕа, былытырбатаҕына – тымныы сэтэриир. Бу күн сылыйдаҕына – сааһа тымныы, хаардаатаҕына – сайына өҥсүйэр. Киэһэтин халлааҥҥа сулус аҕыйах буоллаҕына – отон аанньа үүммэт.

14 — Эргэ Саҥа дьылы көрсүү. Бу күн устата хайа эмэ кэмҥэ былытырлаҕына, дьаҥ-дьаһах сыл хайа кэмигэр буолара быһаарыллар.

14 — 20 — Таҥха оонньуута. Сүллүүкүттэр ойбонтон тахсаллар.

19 — Кириһиэнньэ. Кириһиэнньэ тымныыта түһэр. Бу күн күннээх тымныы буоллаҕына, сайына кураан.

21 — соҕурууттан тыалырдаҕына, сайына кураан. 23  — кэбиһиилээх от кырыардаҕына, сайына ардахтаах. 24 — сис былыт кэллэҕинэ, тохсунньу 31-гэр диэри тымныы мүлүрүйэр. 25 — күн көрдөҕүнэ, саас көтөр эрдэ кэлэр. Хаар түстэҕинэ — ардахтыыр.

31 — Охонооһойоп. Дьыл оҕуһун биир муоһа тостор, кыһын хонуга аччаан барар. Кыһыҥҥы кэм 188 хонугуттан аҥаара 94 хонук ааһар.

• Тохсунньу ыйга сааһы уонна сайыны билгэлииллэр.
• Тохсунньу ыйы от ыйа батыһар.
• Тибии түстэҕинэ, от ыйыгар сөрүүнү күүтэллэр.
• Тохсунньу ый бастакы күнүгэр чолбон сулустардыын атахтастаҕына, тыаллаах күн буолар.
• Күүстээх тыал түстэҕинэ, от ыйыгар хаһыҥныыр.
• Ый бүтүүтэ сис былыт кэллэҕинэ, хаар түстэҕинэ, тымныы уҕарыыр.
• Ой дуораана түстэҕинэ, тымныы сатыылыыр, оттон ой дуораана сүттэҕинэ — намырыыр.
• Мастар халыҥ хаары сүгэһэрдэннэхтэринэ, халаан уута кэлэр.
• Күүстээх тыал түстэҕинэ, от ыйыгар хаһыҥныыр.

Саха ыалын 2009, 2015 сс. халандаардарыттан.

«Бичик» («Айар») кинигэ кыһата.