Түһээн үрдүө: Бу урбаан эйгэтигэр үлэлээччилэргэ тугунан диэлийиэй?

Арҕаа дойдулар тыллара-өстөрө кырыыланан, хааччахтарын күүһүрдэн, бэйэлэрин сэриилэрин сэбин саҥардан, сайыннаран иһэллэр. Онон дойду көмүскэлигэр барар ороскуоту өйүүрбүт тирээн турар сорук буолла.

Ньиэпкэ, гааска эрэл кыра, онон дойду иһиттэн көрдүүргэ тиийиллэр. Үп министиэристибэтэ иһитиннэрбитинэн, дойду көмүскэлигэр уонна куттал суох буолуутугар барар ороскуот урбаан арҕаһыгар сүктэриллиэхтээх.

НДС-ы 20‑тэн 22%-ҥа диэри улаатыннарыы

Оччотугар бүддьүөт дохуотугар 2026 сылга быһа холуйан 1,187 трлн. солк., 2027 сылга — 1,559 трлн. солк., 2028 сылга — 1,677 трлн. солк. киириэхтээх диэн «Ведомости» иһитиннэрэр. Аҥаардас НДС үрдээһиниттэн бүддьүөт эбии дохуота ВВП 0,5–0,6% (ол аата 1,2–1,4 триллион солкуобай кэриҥэ) ылара күүтүллэр.

Дохуот боруога 6 төгүл түһэриллэр, ол кэннэ НДС төлүүр эбээһинэс киирэр: 60 мөл. солкуобайтан 10 мөлүйүөҥҥэ диэри. Ол аата ыйга 800 тыһ. солкуобайтан тахса дохуоттаах ханнык баҕарар дьоҕус урбаан билигин үрдээбит ыстаапканан НДС төлүүр буолуоҕа.

Социальнай суолталаах табаардарга — аска, эмкэ, мэдиссиинэ бородууксуйатыгар, оҕо малыгар 10%-наах чэпчэтиилээх ыстаапка оннунан хаалар.

Набиуллина: НДС-ы үрдэтии бүддьүөт дэписсиитин улаатыннарардааҕар ордук

Үп министиэристибэтэ бырабыыталыстыбаҕа киллэрбит 2026–2028 сыллардааҕы саҥа федеральнай бүддьүөтүн бырайыагын Киин баан дезинфляциялаах диэнинэн сыаналаата. Ол курдук XXII Норуоттар икки ардыларынааҕы баан пуорумугар Киин баан бэрэссэдээтэлэ Эльвира Набиуллина, сүрүн ыстаапка хайа суолу тутуһарын быһаарарга, дэписсиит улаата туруоҕунааҕар тэҥнэһиилээх (сбалансированный) бүддьүөт буолара ордук, диэтэ.

«Бу [балансированнай бүддьүөт] бүддьүөт туруктаах буолуутугар, инфляцияҕа уонна бырыһыан ыстаапкатыгар ордук. Тоҕо диэтэххэ, судаарыстыба иэһин төһөнөн улаатыннарар да, соччонон биһиги үрдүк бырыһыаны тутуһуохтаахпыт, оччотугар кэтэх секторга бэриллиэхтээх кирэдьиит кыччыырыгар тиийэр”, — диэтэ Набиуллина.

НДС-ы билиҥҥи 20%-тан 22%-ҥа диэри улаатыннарыы сыана үрдүүрүгэр тириэрдиэн сөп, ол гынан баран бу кылгас кэмҥэ буолуоҕа, диэтэ кини. Ол курдук 2019 сыллаахха НДС 18%-тан 20%-ҥа диэри үрдээн инфляцияҕа 0,6–0,7 бырыһыан пууну эбэн биэрэ сылдьыбыт, онон бу да сырыыга түһээни үрдэтии сыананы 1:1 үрдүүрүгэр тириэрдиэ диэһин оруна суох, диэтэ.

Өскөтө бырабыыталыстыба наадалаах ороскуоттары үбүлүүргэ бүддьүөт дэписсиитин улаатыннарабын диэбитэ буоллар, Киин баан 2026 сыллааҕы ыстаапканы барыллаан көрөн биллэрдик үрдэтэригэр тиийиэ этэ. Билиҥҥитэ эһиилги орто сүрүн ыстаапка 12–13%-ҥа тэҥнэһэр. Бырабыыталыстыба бүддьүөт дэписсиитин улаатыннарбаппын диэн Киин баан «дьиксиниитин намтаппыт».

Бүддьүөт дэписсиитэ 2026 сылга ВВП 1,6%, 2027 сылга 1,2%, 2028 сылга 1,3% буолара былааннанар диэн үп миниистирэ Антон Силуанов саҥа бүддьүөт бырайыагын дьүүллэспит бырабыыталыстыба мунньаҕар этэн турар. Киин баан дириэктэрдэрин сэбиэтин балаҕан ыйын 19 күнүнээҕи мунньахтарын кэнниттэн, Набиуллина бүддьүөт улахан дэписсииттээх буолуута инфляцияҕа тиэрдэр кутталлаах диэн сыаналаата, тоҕо диэтэххэ ол «сүрүн ыстаапканы кыччатары» хааччахтыан сөп. Билигин Арассыыйа Баана бүддьүөт хайдах буоларын көрөн олорор, ол кэннэ ыстаапка кээмэйин ылынарыгар ону учуоттуоҕа, диэтэ кини. Арассыыйа Баанын дириэктэрдэрин сэбиэтин чугастааҕы мунньаҕа алтынньы 24 күнүгэр ыытыллыахтаах.

Набиуллина өссө бэлиэтээбитинэн, ырыынак сүрүн ыстаапка түһэрин күүтэрэ өссө тардыллар буолла, ол курдук балаҕан ыйынааҕы мунньахха диэри регулятор ыстаапканы 18%-тан 17%-ҥа диэри 1 бырыһыан пуунунан эрэ түһэрэн турар. «Салгыы хас биирдии хардыыбытын кичэйэн көрөн-истэн, иннибит диэки баран иһиэхпит», — диэн Киин баан салайааччыта тоһоҕолоото.

Маны тэҥэ Набиуллина бүддьүөт быраабылатынан быһыллыбыт сыананы намтатыыны үчүгэйинэн сыаналыыр. Силуанов балаҕан ыйын 18 күнүгэр Үп министиэристибэтэ бүддьүөт быраабылатынан ньиэп быһыллыбыт сыанатын түһэрэрин туһунан иһитиннэрбитэ. Ол эбэтэр сыл аайы 1 дуолларынан кыччаан, 2030 сылга биир баррель 55 дуолларга тиийиэхтээх, билигин биир баррель сыаната 60 дуолларга тэҥнээх (бу сыананан атыыланар ньиэптэн киирэр дохуот федеральнай бүддьүөккэ, оттон бу сыанаттан үрдүгүнэн атыыланнаҕына Национальнай байылыат олохтонуу пуондатыгар барар). Маннык түһүмэҕинэн бардахха туруктаах буолуу саппааһа оннугар түһэн, уһун болдьохтоох бырыһыан ыстаапкаларыгар үчүгэйинэн дьайыа, диэн Набиуллина бэлиэтээтэ.

2026 сылга дохуот 40,3 триллион солкуобайга тэҥнэһэрэ сабаҕаланар, эбиитин ньиэптэн уонна гаастан киирбэт өлүүтэ уопсайа 78%-ҥа диэри улаатыаҕа, диэн премьер-миниистир Михаил Мишустин балаҕан ыйын 24 күнүгэр бырабыыталыстыба мунньаҕар бэлиэтээбитэ. Оттон ороскуот 44,1 триллион солкуобайга диэри үрдүөҕэ.

Эспиэрдэр санаалара

Елена Ноева, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ ФЭИ экэниэмикэҕэ уонна үпкэ кафедратын ыстаарсай преподавателэ:

— НДС үрдээһинин урбаан толуйар сүрүн ньыматынан ороскуоту кыччатыы буолар, тоҕо диэтэххэ ырыынак усулуобуйатыгар сыананы үрдэтии, бастатан туран, урбаанньыкка бэйэтигэр барыһа суох.

НДС үрдээбитин кэнниттэн дьон саҥа сыанаҕа үөрэнэллэригэр хас да ый, баҕар аҕыйах ый барыа. Биир өттүнэн, маннык балаһыанньаҕа туһаныллар табаарга наадыйыы үрдээччи, онон дьон эрдэттэн хааччыналлара. Урут да маннык быһыы Саҥа дьыл бырааһынньыгын иннинэ буолааччы, ол саҥа сыанаҕа көһүүнү тардыаҕа, олус быһымахтык барыа суоҕа. Иккис өттүнэн, 2026 сыл тохсунньу 1 күнүттэн нэһилиэнньэ кыаммат араҥатыгар социальнай өҥөлөр үрдүүллэрэ былааннанар. Холобур, биэнсийэ страховой чааһа 7,6% үрдүөҕэ — бу инфляция таһымын аһарар суума.

Биллэн турар, НДС үрдээһинэ өрөспүүбүлүкэҕэ инфляцияны күүһүрдүөҕэ, сыана үрдүөҕэ. Ол гынан баран, оннук кутталлаахтык буолбатах. Сыана куруук үрдүүр кэмнээх дии, ол курдук инфляция чэрчитинэн үрдүөҕэ. Ону таһынан социальнай өйөбүл миэрэлэрэ ити дьайыыны төһө эмэ намтатыахтара.

Арассыыйа Федерациятыгар бүтэһигин НДС уларыйыыта 2019 сыллаахха буолбута. Түһээн үрдээһинин кэнниттэн сыана халбаҥнааһына тахсыбытын үрдүнэн, бу түгэн ырыынакка да, экэнэмиичэскэй бырассыастарга да улаханнык дьайбатаҕа диэххэ сөп. Ону таһынан кыра инфляционнай уларыйыылар Киин Бааҥҥа НДС үрдээбитин да кэнниттэн балачча кылгас кэм иһигэр сүрүн ыстаапканы түһэрэ турарыгар кыаҕы биэрбиттэрэ.

Манна даҕатан эттэххэ, НДС үрдээһинэ уонна төттөрү түһүүтэ хаста да буолбуттаах. Холобур, 20%-наах ыстаапка 2004 сылга диэри баара, онтон 18%-ҥа диэри түспүтэ уонна 2019 сылга диэри маннык көрүҥүнэн турбута. Онон экэнэмиичэскэй балаһыанньа уларыйдаҕына, төттөрү кыччыан эмиэ сөп.

Лариса Циканова, Норуоттар икки ардыларынааҕы экэнэмиичэскэй сибээстэр институттарын преподавателэ:

— НДС үрдээһинэ дьиэҕэ-уокка туттуллар тиэхиньикэ, электроника, миэбэл, тутуу матырыйаала, тырааныспар, туристическай өҥөлөр сыаналара үрдүүрүгэр тиэрдиэ, ол гынан баран олус улаатыа суоҕа. Сыана үрдээһинэ бастакы сылга биллиэ, салгыы ырыынак оннун булуо.

Антон Свириденко, П.А. Столыпин аат. Үүнэр экэниэмикэ институтун толорооччу дириэктэрэ:

— Ааспыт сырыыга Арассыыйа Баана НДС инфляцияҕа дьайыытын сылга 0,7% (биир кэмнээх усунуос быһыытынан) сыаналаабыта. Ол гынан баран, бу сырыыга сабыдыала өссө улахан буолуон сөп, тоҕо диэтэххэ базовай НДС эрэ үрдээбэт, ону кытта түһээн төлөөччүлэр саҥа категориялара — 10-тан 60 мөлүйүөн солкуобайга диэри эргитиилээх микробизнес — киирэр. Оччотугар сыана 1,5% үрдүөн сөп.

Сыана ыарыан иннинэ дьон атыылаһа охсорго тиэтэйиэ, онон бу сыл бүтүүтэ уһун кэмҥэ туттуллар табаардар сыаналара эмискэ үрдүөхтэрин сөп.