Усулуобуйа баар – хаачыстыба баар

Быйыл дойду үрдүнэн биллэриллибит Педагог уонна уһуйааччы сылынан СӨ үөрэҕин уонна билимин миниистирэ Ирина Любимованы кытта сэһэргэстибит. Миниистир хапытаалынай өрөмүөн, үөрэх хаачыстыбатын, каадырынан хааччыллыы, о.д.а. сүрүн боппуруостарга тохтоото.

Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн быйыл 15 улууска 37 саҥа уонна былырыыҥҥы икки сылга былааннаммыт 20 эби­йиэккэ өрөмүөн барыаҕа. Оскуолалар федеральнай уонна эрэгийиэн үбүнэн өрөмүөннэнэллэр.

Хапытаалынай өрөмүөн

– Ирина Павловна, федеральнай бырагырааманан иккис сылын оскуо­лаларга хапытаалынай өрөмүөн барыахтаах. Быйыл бу хаамыыта хайдаҕый? Итиннэ ханыылыы бырагыраама уһуйааннарга киирэр кыахтаах дуо?

– Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн быйыл 15 улууска 37 саҥа уонна былырыыҥҥы икки сылга былааннаммыт 20 эби­йиэккэ өрөмүөн барыаҕа. Оскуолалар федеральнай уонна эрэгийиэн үбүнэн өрөмүөннэнэллэр. Сүрүн усулуобу­йатынан оскуола педагогтара бары идэ таһымын үрдэтэр кууруһу ааһыахтаахтар, оскуолалар учуобунньугунан толору хааччыллыбыт буолуохтаахтар, куттал суох буолуутугар улуус­тар үбүлээһин көрөн сөптөөх усулуобуйа тэриллиэхтээх. Ону тэҥэ, оскуола өрөмүөнүнэн эрэ муҥурдаммат, үөрэх кыһата оҕо киэҥ хабааннаахтык сайдарыгар усулуобуйа тэрийэн, ирдэнэр тэрилинэн хааччыллыахтаах.

Хапытаалынай өрөмүөн федеральнай бырагыраамата 2025 сылтан салгыы уһуйааннарга үлэлиэхтээх, РФ үөрэҕириитин миниистирэ Сергей Кравцов эмиэ иһитиннэрэн турар.

Үөрэх хаачыстыбата

– Ил Дархан 2024 сылга диэри Саха сирэ үөрэх хаачыстыбатынан 15 бастыҥ эрэгийиэн кэккэтигэр киириэхтээх диэн сорудах­таабыта. Сорук туолуох курдук дуо?

– Үөрэх хаачыстыбатын са­­йыннарыы туһунан уураах 2018 сыллаахха тахсыбыта. Бу сылларга хас даҕаны мониторинг үлэлээн кэллэ. 2018-2020 сс. TIMSS, PIRLS, PISA о.д.а. курдук аан дойду таһымыгар сөп түбэһэр мониториннар бааллара. Билигин тас дойдулары кытта сыһыан хайдаҕын бэйэҕит билэҕит, онон үөрэх хаачыстыбатын кэтээн көрүүгэ эмиэ уларыйыылар таҕыстылар. Маны чопчулуур инниттэн Арассыыйаҕа үс тус-туспа кэтээн көрүү киирбитэ. Бастакы сылыгар эрэгийиэннэргэ үөрэх министиэристибэтин эрэ таһымынан кээмэйдээһин, сыаналааһын барбыта. Быйыл үс кэтээн көрүүнү бииргэ түмэн эрэллэр.

2018 сыллаахха 15 бастыҥ эрэгийиэн кэккэтигэр киириэх­пит диэн эппит эбит буоллахпытына, ол мониторинг күн бүгүн суох. Билигин урукку курдук үөрэх хаачыстыбатын үөрэҕи ситиһиинэн, түмүктүүр эксээмэнинэн эрэ сыаналаммат. Бу өйдөбүлэ кэҥээтэ, манна педагогтар орто хамнастарын кээмэйэ, оҕо уһу­йаанынан хабыллыытын ах­­саана, сылга хас оскуола тутуллара, биир кэлим эксээмэни тэрийэн ыытыы (эксээмэн түмүгэ буолбатах), о.д.а. ирдэбиллэр киирэн тураллар. Хаачыстыбалаах үөрэҕи иҥэрэр иһин сөптөөх усу­луобуйаны тэрийии сыаналанар. Үөрэҕи көҕүлүүр мониториҥҥа ааспыт сылга 52 ирдэбил киирбитэ, төһөтө хаалара билиҥҥитэ биллэ илик.

– Төрөппүт “үөрэх хаачыстыбата” диэн этии­ни иһиттэ даҕаны, оҕом биир кэлим эксээмэни ситиһиилээхтик туттаран үрдүк үөрэххэ киириитэ диэн толкуйдуур.

– Биһиги оскуолаҕа сөптөөх усулуобуйаны тэрийдэхпитинэ, каадырынан, учуобунньугунан, сылаас оскуоланан, аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир тэрилинэн, итии аһылыгынан хааччыйдахпытына, педагогтары үөрэттэхпитинэ – оҕо сөптөөх усулуобуйаҕа үөрэнэр түгэнигэр үөрэх да хаачыстыбата тупсуохтаах. Биллэн турар, үөрэнээччиттэн эмиэ тутулуктаах. Билигин учуутал оҕоҕо матырыйаалы ыстаан биэрбэт, оҕо бэйэтэ билиини булан-көрөн, кинигэ ааҕан, сорудаҕын кэмигэр, толору толорон, интэриниэти таба туһанан, үөрэххэ талаһар кыаҕын тэрийиэхтээх.

– Быйыл саас улахан уу кэлиэ дэһэллэр. Ууга барар туруктаах нэһилиэнньэлээх пууннар эксээмэҥҥэ бэлэмнэниилэрэ хайдаҕый?

– Быйылгы дьылга хаар халыҥын быһыыты­нан, өрөспүүбүлүкэ ха­­лаан уута этэҥҥэ ааһарыгар күүстээх бэлэмнэнии үлэтин ыытар. Биһиги барыта 200-тэн тахса эксээмэн барар пуунун бэлэмнээтибит. Хас биирдии улуус ууга барар кыах­таах нэһилиэнньэлээх пуун оҕолорун атын пууҥҥа көһөрүү дьаһалын ылыммыта, сайыҥҥы өттүгэр оҕолору көһөрүү үлэтин былаана оҥоһуллан эрэр. Бастакытынан, биир кэлим эксээмэни туох да харгыһа суох ыытыахтаахпыт. Иккиһинэн, ити улуустарга сайыҥҥы сынньалаҥҥа улахан болҕомто ууруохтаахпыт, интэринээттэр, орто анал үөрэх уопсайдарын кыахтарын туһаныахтаахпыт.

Педагог уонна уһуйааччы сыла

– Педагог уонна уһу­йааччы сылыттан туох түмүгү эрэйэҕит?

– Бастакытынан, бу сыл мээнэҕэ биллэриллибэтэ. Аныгы кэмҥэ иитии үлэтэ сүрүн хайысхаҕа турар. Ыччат, үүнэр көлүөнэ, норуот кэскилэ учуутал илиитигэр баар. Ол иһин Педагог уонна уһуйааччы сылын биллэрдилэр, ол иһин учуутал идэтин өрө туталлар. Учуутал статуһун уопсас­тыбаҕа билинии, сыаналаа­һын сыла. Бу аҥаардас хамнас эрэ буолбатах, учууталы чиэс­тээһин, бочуоттааһын, дириҥ ытыктабыл ситиһиллиэхтээх, учуутал идэтигэр үөрэнэр дьон ахсаана эбиллиэхтээх. Дойду үрдүнэн оскуолаларга каадыр тиийбэт кыһалҕата турда. Кэлиҥҥи сылларга каадыры бэлэмнээһиҥҥэ улахан болҕомто ууруллар, педагогическай кылаастар арылыннылар. Саха сирин үс педагогичес­кай кэллиэһэ бары ситимнээх үөрэҕи салҕаары, учуутал идэтигэр сыһыаннаах, бэлэмнээх дьону иитэн таһаараары, улуус­тарынан 9-11-с кылаас оҕолорун сүүмэрдээн педагогическай кылаастары аһан үлэлээн эрэл­лэр.

Үөрэх хаачыстыбата сити­һиилэнэрин туһугар “Көдьүүс­тээх оскуола” бырайыагы тобулан таһаарбыппыт. Бу быра­йыак иһинэн эксээмэннэргэ бэлэмнээһин быйыл саҥа көрүҥүнэн баран эрэр. Ханнык улуустарга, биридимиэттэргэ хаачыстыба намыһаҕыттан көрөн, оҕолору эксээмэҥҥэ бэлэмнээһин иитинэн аҕы­йах хонуктааҕыта “Бэс Чагда” оҕо сынньалаҥын киинигэр, Арктика уон улууһуттан 9-11-с кылаас сүүстэн тахса үөрэнээччитэ кэлэн дьарыктанан бардылар. “Көдьүүстээх оскуола” бырайыакка хас даҕаны хос бырайыак баар. Манна учуутал идэтин таһымын үрдэтиигэ, сайыннарыыга, биридимэттэринэн бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөсүһүүгэ, о.д.а. туһуламмыт хайысхалар киирэллэр. Үөрэх тэрилтэлэрин салайааччыларын, солбуйааччыларын күүһүрдэр мэтэдиичэскэй үлэлэри ыытабыт.

Педагог уонна уһуйааччы сылынан дойду тэрээһиннэрин учуоттаан туран, өрөспүүбүлүкэтээҕи былаан бигэргэммитэ, уопсайа, 79 дьаһал киирбитэ.

— Педагог сылынан бэтэрээннэргэ туох болҕомто ууруллуой?

— Ханнык баҕарар үөрэх тэрилтэтигэр бэтэрээннэр сэбиэттэрэ үлэлииллэр. Бэтэрээннэр сэбиэттэрин тэрийии, кинилэри кытта көрсүһүүлэр, чиэстээһин, уопут атастаһыыта былааннанар. Саха сиригэр 192 педагогическай династия, РСФСР норуотун учуутала М.А.Алексеев аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ 33 лауреата, биэс СӨ норуотун учуутала, биир Арассыыйа норуотун учуутала бааллар. Бэлиэ сылга бу, бүтүн өрөспүүбүлүкэ, дойду киэн туттар дьонун туһунан кинигэ таһаарыахпыт. Педагогическай династиялар нөҥүө идэни утумнааһыны көрдөрүөхтээхпит.

Каадырынан хааччыйыы

– Саха сиригэр каадырынан хааччыллыы хайдаҕый?

– Кэлэр үөрэх дьылыгар учууталынан хааччыллыы боппуруоһа, анаалыс номнуо тохсунньуга-олунньуга көрүллэр, оҥоһуллар, тыһыынчаттан тахса учуутал ирдэнэрэ сабаҕаланар. Үксүн алын кы­­лаас, ахсаан, нуучча тылын учууталлара, уһуйаан иитээччилэрэ тиийбэттэр. Ордук хоту уонна Арктика улуустарыгар эдэр исписэ­лиис олохсуйуутугар уустуктар бааллар. Маны быһаа­рарга, бастакытынан, 2017 сылтан 17 улууска “Дьиэнэн хааччы­йыы” бырагырааматын үлэлэтэбит. Учууталлар сайаапка суру­йан бырагыраамаҕа кытталлар уонна дуогабардаһан улуус­ка үлэлии бараллар. Ол түмүгэр учуутал кыбартыыра атыылаһарыгар 50% бүддьүөттэн төлөбүр көрүллэр.

Иккиһинэн, 13 Арктика улууһун хабар “Арктика учуутала” бырагыраама үлэлиир. Бу улуустарга үлэлии барар эдэр учууталларга айаннарын төлөбүрэ толуйуллар, көмө харчы бэриллэр.

Үсүһүнэн, 2020 сылтан “Земскэй учуутал” федеральнай бырагыраама үлэлиир. Быйыл 50 кубуота бэриллибитэ, бу иннинээҕи сылларга икки төгүл кыра этэ. Тустаах бырагырааманан улууска үлэлии барбыт учууталларга 2 мөл. солк. төлөбүр көрүллэр. Бу аһаҕас куонкурус, онон атын эрэгийиэннэр эмиэ кытталлар. Орто үөрэхтээхтэр эмиэ хапсар кыахтаахтар. Саха сириттэн балачча сайаапка киирэр.

Итини таһынан, Педагог уонна уһуйааччы сылынан 400-тэн тахса эдэр исписэлиискэ көмө оҥоһуллуохтаах. Биллэн турар, бырагыраамалар син биир каадыры толору хааччы­йар кыахтара суох. Сайыҥҥы өттүгэр педагогтар ыстааптара үлэлиир, үлэ дьаарбаҥкаларын тэрийэн ыытабыт.

Быйыл муниципальнай тэриллии дьаһалталарыгар болҕомто уурабыт. Бэйэлэрин улуустарыттан төрүттээх, үөрэхтэрин бүтэрбит испи­сэлиистэри, үөрэнэ сылдьар устудьуоннары, атыттары да кытта ыкса ситимнээх үлэ, улууска аҕалан олохсутуу, ­дьиэнэн хааччыйыы барыах­таах. Тыа сиригэр үлэлии барыан баҕарар эдэр учуутал толору хааччыллыылаах дьиэни туруорсар уонна интэри­ниэт төһө түргэнин туоһулаһар. Бу икки боппуруос долгутар. Балары миэстэтигэр улуустар бэйэлэрэ тэрийиэхтээхтэр.

Сайыҥҥы лааҕырдар

— Сайыҥҥы лааҕырдар үлэлэрин кэмэ бу кэллэ. Төһө элбэх лааҕыр аһыллыай?

— Сайыҥҥы лааҕыр үлэтигэр бэлэмнэнии үгэнэ. Быйыл үбүлээһин урукку сылларга курдук сөптөөҕүн көрүлүннэ. Биһиги көмө быһыытынан көрөбүт, сайыҥҥы сынньалаҥы миэстэтигэр тэрийии улуустар бэйэлэрин боломуочуйалара, үбүлүөхтээхтэр, оҕо 70 % сынньалаҥынан хааччыйыахтаахтар, учуокка турар оҕолору 100 % хабыахтаахтар. Күн бүгүн 521 сынньалаҥ лааҕырыгар бэлэмнэнии үлэтин ыытабыт, 43 тыһ. тахса оҕону хабар былааннаахпыт.

Сылы эргиччи үлэлиир “Бэс Чагда” кииҥҥэ, “Кэскил”, “Связист”, “Сир уустара” лааҕырдарга, сайынын СӨ Билим дьоҕус академиятыгар анал эпэрээссийэҕэ кытта сылдьар байыастар оҕолорун босхо сынньатыы үлэтэ салҕанар.

Быйыл өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр баар лааҕырдарга болҕомтону уурабыт. Анал эпэрээссийэ бара турарынан сибээстээн, Краснодарскай кыраайга баар лааҕырдарга ийэ, аҕа бэйэтин сөбүлэҥ суругунан эрэ бараллар.

Ити курдук, Педагог уонна уһуйааччы сыла биир сылынан түмүктэнэн хаалар быстах тэрээһин буолбатах, сайдыы­лаах ыччаты үөрэтэн, иитэн таһаарарга уһуга биллибэт киэҥ аартык тэлиллэр.