Уустук кэмҥэ бэйэ-бэйэни харыстыахха…

Бу күннэргэ “Н” диэн илии баттааһыннаах дьахтар дууһатын кыланыыта сурук социальнай ситимнэри тилийэ көттө. Үгүс дьон “аахтыҥ дуо?” диэн ыйыталларыттан тойонноотоххо, бу тиэмэ үгүс ыал олоҕор баар көстүү быһыылаах.

“Биир сарсыарда эрим малын бүтүннүү хомунан дьиэтиттэн тахсан барбыта… Эргиллибэттии, букатыннаахтык… Мин эрдэттэн оннугу тулуйуом дии саныы сылдьыбыт бэйэм, ким эрэ өлбүтүн курдук турукка киирбиппин өйдүүбүн. Сүүрбэ биэс сыл бииргэ олорбут холоонноох доҕорум аны кэлбэппин диэн ыарыылаах тыллары этэн, хаалларан барбыта тустаахха ыараханнык киирбитэ. Бу кэмҥэ мин кинини, кини аймахтарын, тулалыыр дьону барытын буруйдаабытым. Миигиннээҕэр атаҕастаммыт, хоргуппут, хомойбут киһи бу орто дойдуга суоҕа…” диэн туран, “Н” эдэр ыалларга кэккэ сүбэни биэрэр.

Атын киһини уларыппакка…

Саха сиригэр биллэр алгысчыт, үрүҥ ойуун, бөлүһүөк Кулан хаан Баайаҕантай биир сэминээригэр этэн турар: “Дьахтар да, эр киһи да Үөһээттэн айыллан кэлэригэр олох олороругар анал бырагыраамалаах кэлэр. “Олоҕум табыллыбата” диэн баран, дьахтар (эр киһи) хаста да арахсар-холбоһор, ол эрээри урукку олоҕо хатылана турар курдук буолар. Бастаан утаа үчүгэй курдугун иһин, иккис эрэ (ойоҕо) бастакытын курдук кэмэлдьилээҕэ хатылана турар буолар. Ол төрүөтэ — кини айдарыллан кэлбит быраагыраамата. Ол да иһин “ити дьахтар эбэтэр эр киһи хаһыс да ойоҕор (эригэр), табыллыбата” дииллэр. Онон дьахтар да, эр киһи да ыал буолан олоруутугар дьоллоохтук дуу, эрэйи көрөн олороро тус бэйэтиттэн тутулуктаах. Өскөтүн эрдээх ойох туох эрэ өйдөспөт түгэннээх буоллахтарына, хас биирдиилэрэ аттыларыгар баар киһини уларыта сатаабакка, тус бэйэлэрэ уларыйа сатыахтаахтар” диэбитэ өйбөр хаалбыт.

Оҕо кутун көтүтүү содула

“Бэйэбин буруйданарым — дьиэбэр түптээн олорботохпун. Эдэр сылдьан куруутун тэрийэр, уопсастыбаннай үлэҕэ сылдьыбыт киһибин… Миигин кытта бииргэ буолуон баҕарар кэмигэр мин кинини куоттарбыппын” диэн салгыы суруйар “Н” уонна бэйэтин буруйдааҕынан ааҕынар. Аныгы үйэҕэ дьахтар уопсастыбаннай үлэҕэ кыттыһан, олоҕу кытта тэҥҥэ хаамсан күлэ-үөрэ сылдьарын үгүс ыал аҕалара өйүүллэр, кинилэргэ көх-нэм буолаллар. Дьиэтин уонна уопсастыбаннай олоҕу дьүөрэлии тутар дьахтар — дьоллоох киһи. Аһын астаабакка, оҕолорун көрбөккө-истибэккэ, наар уопсастыбаннай дьыаланан олорор, көрү-нары батыһа сылдьар дьахтар баара буолуо диэн өйүм хоппот.

“Н” дьахтар буоларын быһыытынан, кини тус олоҕун “сэгэтэн” көрбүтүн быһыытынан, дьахтар өттүттэн ырытыым. Өйдөспөт буолуу төрүөтэ олох атыҥҥа сытар дии саныыбын. “Н” эрин курдук дьон оҕо саастарыгар ылбыт охсуулара (детская психологическая травма) ааһан биэрбэккэ, өссө улаатан, ол онтун дьахтарынан таһаарыыта ити өтөн таҕыстаҕа.

Соторутааҕыта суруналыыс Прокопий Хабаров “Тэтим” араадьыйаҕа 90‑с сылларга ыччат миниистиринэн үлэлээбит педагогика билимин хандьыдаата Виктор Ноговицыны кытта олус дириҥ ис хоһоонноох кэпсэтиини ыытта. Виктор Петрович онно “төрөппүт бэйэтэ да билбэтинэн 4–5 саастаах оҕону мөҕөн-хаһыытаан, күүскэ таһыйан, кутун көтүтэн кэбиһэр, ол кэнниттэн бу киһиҥ олох атын киһи буола улаатар” диэн бэлиэтээбитэ.

Ол “атын буола улаатыыта” — бэйэтигэр эрэлин сүтэрии, оҥоруохтааҕын, кыайыахтааҕын бэйэтин сэнэнэн, намтатан кэбиһии. Ол онто бэйэтин кытта тэҥҥэ улаатан, өссө сытыырхайан иһэр. Санаан көрүҥ, төһөлөөх элбэх кыайыылаах-хотуулаах эр дьон, барыны-бары сатыыр дьахтар-аймах ыал буолбакка хааларый? Бэйэҕэ эрэлэ суохтан, бэйэни намтата санааһыныттан.

Тоҕо инньэ диибиний диир буоллахха, биир маннык холобуру аҕалыым. Элбэх сатабыллаах, киэҥ толкуйдаах киһини кытта алтыһабын. Биирдэ үөрэҕин кыһыл дьупулуомунан бүтэрбит, оскуолаҕа өрүү туйгун сыанаҕа үөрэммит эдэр киһи “мин бэйэбиттэн биир олус кэмсинэр түгэннээхпин, ол ону хайдахтаах да көннөрүнэ сатаабытым иһин, көммөт суол буолла быһыылаах. Ол бэйэбэр эрэлим (нерешительный) суоҕа. Оскуоланы бүтэрдэхпинэ, хайаан да соҕуруу баран үөрэниэм, элбэх араас дойдуга сылдьыам диэн баҕа санаалааҕым. Ол эрээри ону атын санаа баһыйан, уостан хаалара. Холобур, “соҕотох ийэбин хайдах быраҕан барыахпыный, ыраата бардым да, аны төннүбэппин…” Онтон дьаҥ ыарыыта саҕаланан, айанныыры тохтотон кэбиспиттэрэ. Мин онно үөрбүтүм — ханна да барбаппын диэн. Ити курдук, барыга бары сөптөөх быһаарыыны кыайан ылбаппын. Сааһым ыраатан эрэр, ыал буола иликпин…” диэн дууһатын “аһан” ылбыта. Мин бу эдэр киһи дьоно олус иирсээннээхтик олорбуттарын билэбин. Аҕалара иһэн-аһаан, дьиэлээхтэрин наһаа эрэйдиир этэ. Ол кэмҥэ аҕата оҕотун кутун көтүтэн кэбиспит эбит. Итинник уолаттар ыал буолан да баран, ойохторуттан намыһахтык сананан, кинилэр үөрүүлэрин тэҥҥэ үллэстибэккэ, “баалларын” биллэрэ сатыыллар. Дьиэлэрэ төһө да ыраас, хомуллуулаах, астара өрүү баар буоллун — “ханна сүттүҥ?” диэн ойохторун “кэрбииллэрэ” баар суол.

Онон оҕоҕут инники дьылҕатын өйдөөн, кини кутун көтүппэт туһугар кыһаллыҥ. Ыһыы-хаһыы, үөҕүү, кырааһын, таһыйыы, суоһурҕаныы оҕо чараас дууһатын таарыйан, кута көттөҕүнэ, олоҕунан өрүү дуоһуйбат, бэйэтин сэнэнэ сылдьар киһи буоларын өйдүөххэ.

Бэйэҥ уларый

Дьахтар дьону кытта кэпсэтэн, “эн-мин” дэһэн, уопсастыбаҕа туһалааҕы оҥоруунан дуоһуйар. “Дьиэҕин-уоккун наһаа хааллардыҥ” диэн ийэм этиитин санаан ылабын” диэн суруйар “Н”. Өскөтүн ити үөһэ этэн аһарбытым курдук, оҕо сылдьан кута көппүт дьон, бэйэлэрин бэйэлэрэ илиилэригэр ылан көнө, уларыйа сатаабатахтарына, түөртэ-биэстэ да араҕыстыннар, син биир олохторун оҥкула хатылана туруоҕа. Ити 25 сыл олорон баран, дьиэтиттэн тахсан барбыт эр киһи син көхтөөх олоххо дьулуһар дьахтарга тиийэрэ эрэбил. “Н” суругуттан мин сыччах биир этиигэ эрэ болҕомтобун туһаайдым уонна атын дьоҥҥо көмүс буукубанан суруллубут быраабыла курдук ылынным. “Баарбыт тухары сыһыан, таптал туһугар үлэлиэхтээх эбиппит” — аттыгар баар киһини уларыта сатаан буолбакка, бэйэҥ уларыйан.

…Эр киһи да, дьахтар да ханнык да хомолтолоох түгэҥҥэ бэйэ-бэйэлэрин буруйдаабакка, утары турсубакка, сөптөөх түмүгү оҥостоллоро наада. Бэйэ-бэйэни ситэрэн биэрэн, күүстэрин-уохтарын түмэн, дьоллоох ыал эйэгэтин тэрийэргэ дьулуһуу ордук. Биллэн турар, хас биирдии киһи санаата араас буоллаҕа. Киһи тус олоҕор хайдах да орооһор кыаҕыҥ суох. “Н” суруйуута социальнай ситимнэргэ киэҥник тарҕанан, үгүс ыалы толкуйдаппыта чахчы. Оннук эрэ буоллун.

Бу уустук олоххо, уйулҕабыт чарааһаабыт кэмигэр бэйэ-бэйэбитин харыстыахха.