Валерий Николаев: «Олох уйгутун тупсарыахпыт»

Үөһээ Бүлүү дьоно-сэргэтэ түһүүлээх да, өрө күүрүүлээх да күннэргэ-дьылларга бары бииргэ түмсэн, улуус чэчирии сайдарыгар, олоҕун уйгута тупсарыгар үлэлиир-хамсыыр, кэскилин түстүүр. Онуоха Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин олохтообут киэҥ хабааннаах национальнай бырайыактара, бырагыраамалара тирэх буолаллар. Кэнники сылларга туох ситиһиллибитин, туох хамсааһын тахсыбытын туһунан бүгүн Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга Валерий Николаевы кытары кэпсэттибит.

Национальнай бырайыактар

 – Валерий Валерьевич, улууһуҥ олоҕун-дьаһаҕын, ситиһиитин туһунан кылгастык кэпсиэҥ дуо?

– Бүгүн Үөһээ Бүлүү улууһа Саха сирин биир тэтимнээхтик сайдар улууһунан буолар. Баһылыгынан икки ыйтан ордук үлэлээбит кэммэр, саҥа хамаанда тэринэн улууһу са­­йыннарарга саҥа саҕахтары арыйан, сонун хайысхалары киллэрэн дьонум-сэр­гэм олоҕун уйгутун тупсарар өйүнэн-санаанан салайтаран, үлэбитин саҕалаатыбыт. Ол курдук, тыа хаһаайыстыбатын кыһалҕаларын быһаарарга, оскуолалары, уһуйааннары тутууга, доруобуйа харыстабыла сайдыытыгар, суол тутуутугар үлэлэр бара тураллар.

– Эһиги улуускутугар ханнык национальнай бырайыактарынан тус­таах үлэлэр ыытылыннылар?

– Дойдубут Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин дьон-сэргэ олоҕо тупсарыгар туһаайбыт национальнай бырайыактара олоххо киирэллэр. Биһиги улуус­путугар национальнай бырайыактарынан үлэни тиһиктээхтик ыытар былаан­наахпыт. Билиҥҥи туругунан  кыһалҕалаах нэһилиэктэрбит элбэхтэр. Култуура, ус­­пуорт дьиэлэрэ, оскуолата, уһу­йаана суох олорор нэһилиэктэр да бааллар. Бу кыһалҕаны суох гынарга, кэнники сылларга  национальнай бырайыактарга, атын даҕаны социальнай суолталаах бырагыраамаларга күүскэ кыттан, сайдыы суолун тутуһан, табыгастаах эйгэни тэрийэбит.

Үөдүгэй нэһилиэгин Андреев­скай сэлиэнньэтигэр «Универсальный комплекс спортивных единоборств» тутуутун үбүлээһин 2022 сылтан тохтоон турбута, Бырабыыталыстыба уонна Ил Дархаммыт Айсен Николаев өйөөһүнүнэн уонна Үөһээ Бүлүү улууһун дьаһалтатын туруорсуутунан, 2024 сылга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн – 102,7 мөл. солк., оро­йуон бүддьүөтүттэн – 3,1 мөл.солк, уопсайа, 105,8 мөл. солк. үбүлэнэрин ситистибит. Онон сотору кэминэн улууспутугар саҥа успуорт дьиэтэ дьэндэйиэ. Үөһээ Бүлүү улууһугар «Куттала суох, хаачыстыба­лаах суоллар» бырагырааманан Үөһээ Бүлүү улууһугар үс оптуобус буор-босхо кэллэ. Бу оптуобус­тар чугас сытар нэһилиэктэргэ уонна улуус киинигэр сүүрэллэрэ былааннанар.

– «Доруобуйа харыстабыла»  национальнай бырайыагынан туох үлэ ыытыллар.

– 2024 сылтан 13 куойкалаах оҕо балыыһатын тутуута саҕаланар, былаан быһыытынан 2025 сылга түмүктэнэн үлэҕэ киириэхтээх. Улууспутугар национальнай бырайыак чэрчитинэн тутуллубут балыыһа үлэлиир, ол эрээри, ханна да буоларын курдук, быраас тиийбэтэ билигин тыын боппуруос. Бу кыһалҕаны быһаарар сыалтан, кэлии быраастарга анаан 8 кыбартыыралаах дьиэни тутан үлэҕэ киллэриэхтээхпит.

– «Үөрэхтээһин» нацио­нальнай бырайыак чэрчитинэн үлэ күүскэ барбыт эбит.

– Мэйик нэһилиэгэр 80/40 миэстэлээх оскуола-уһу­йаан уонна Маҥаас нэһилиэ­гэр 60 миэстэлээх оскуола тутууларын бырайыактааһыны СӨ Үөрэҕириитин министиэрис­тибэтин өйөбүлүнэн оҥорон саҕалаатыбыт. Ону тэҥэ Харбалаах нэһилиэгэр 90/40 миэстэлээх оскуола-уһу­йаан тутуутун урукку бырайыагын көннөрөн, саҥардыы үлэтин саҕалаатыбыт. Мэйик орто оскуолатын хаарбах туруктаа­ҕын бигэргэтэргэ билигин үлэ бара турар, салгыы бырайыагын оҥорон ситэрэн, тутууну түргэтэтэр былаан­наахпыт. Оттон Маҥаас оскуолата билиҥҥитэ саахалланар туруктааҕа бигэргэнэн турар, онон тутуу бырайыагын оҥорон, салгыы куонкуруска хапсарга дьулуһабыт.

Ил Дархаммыт Айсен Николаев өйөөһүнүнэн уонна Үөһээ Бүлүү улууһун дьаһалтатын туруорсуутунан 2024 сылга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн – 102,7 мөл. солк., оройуон бүддьүөтүттэн – 3,1 мөл.солк, уопсайа, 105,8 мөл. солк. үбүлэнэрин ситистибит.

Суол – олох сайдыытын төрдө

 – Кэнники сылларга суол улууска биллэ тубус­та.

– Суол тутуутугар, Көтөр­дөөх – Баҕадьа суолун саҥалыы уларытан оҥорууга өрөспүүбүлүкэттэн 64 мөл. 150 тыһ. солк., Боотулуу – Харбалаах (Тыалаччыма үрэхтэн Чоҥороҕо диэри)
36 мөл. 256 тыһ. солк. үп көрүллэрин ситистибит. Ону таһынан улуус киинигэр, Үөдүгэй нэһилиэгэр Ю.М. Максимов аатынан уулусса уонна П.П. Андреева аатынан быстах туоруур уулуссалар, В.В. Васильев уонна
Е.В. Адамова аатынан уулуссалар өрөмүөннэригэр үп көрүллэн, сотору кэминэн үлэлэр саҕаланыахтара. Нам нэһилиэгэр Комсомольскай, Хомустаах, Механизатор уулуссаларын өрөмүөнүгэр эмиэ өрөспүүбүлүкэттэн үп көрүллэр буолла. Үп көрүллүүтэ – улууспутугар суол кыһалҕатын кыралаан быһаарарбытыгар улахан көмө буолар. Суол – олох төрдө, сайдыы тирэҕэ буоларынан, хаачыстыбалаах үлэ барарын ситиһиэхтээхпит.

Тыа хаһаайыстыбата

 – Эһиги улуускут тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар биир сүрүн улууһунан биллэр. Хаһаайыстыбалары сайын­нарыы хайдах барарый?

– Үөһээ Бүлүү улууһа төрүкү тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар улуус, онон бу салаа­ны кыайа-хото сайыннарар сорук турар. Тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин, нэһилиэк­тэр баһылыктарын кытта соторутааҕыта үүт тутуутугар саҥа сүүрээни киллэриигэ сүбэ мунньаҕы ыыппыппыт. Сүөһү ахсаанын элбэтиигэ, үүтү өлгөмнүк тутууну тэрийии­гэ улахан болҕомто ууруллар. Ыанар ынахтаах, үүт туттарар хас биирдии ыалга көмө харчы чопчу тиийэрин курдук этиилэри киллэрбиппит.

Ол курдук, үүт туттарыытыгар – тэрээһиннээх хаһаайыс­тыба уонна кэтэх ыал үүтүттэн тутулуга суох, улуус бүддьүөтүттэн 1 лиитирэ үүккэ 15 сол­куобайы көрөргө быһаардыбыт. Ол курдук сүөһү төбөтүгэр 39 тыһыынча солкуобайы ылбыт чааһынай ыал уонна үүтү оҥорон таһаарааччы икки өттүттэн сөбүлэҥ түһэрсэн, туттарар үүтүгэр, уопсайа 1 лиитирэҕэ 30 солкуобайы ылар кыахтаныаҕа. Оттон тэриллии­лээх хаһаайыс­тыбалар 1 лиитирэ үүккэ судаа­рыстыбаттан 65 солкуобайы ылар буоллахтарына, билигин эбии 30 солкуобайы эптэхпитинэ, үүт туттарар харчылара, уопсайа, лиитирэтэ 95 солкуобайга тэҥнэһиэҕэ. Бу үүтү туттарыыга оҥоһуллубут саҥа мэхэньиисим тыа хаһаайыс­тыбатыгар үлэ­лиир-хамныыр, ынаҕы-сүөһүнү иитэр дьоҥҥо күүс-көмө буолуо. Хас биирдии улуус­ка ынах сүөһүнү иитээччи, үүт туттараач­чы үүтүн харчытын сөптөөхтүк ыллаҕына, үлэтэ сыаналаннаҕына, тыа хаһаайыстыбата сайдыа, тыа хаһаайыстыбатын өрө көтөхтөхпүтүнэ, бэйэ бородууксу­йатын дэлэтиэхпит диэн эрэнэбин.

Дьон олоҕун тупсарыы

– Олорор дьиэлэри гаастааһын улууска хайдах барарый?

– Үөһээ Бүлүү сэлиэнньэтигэр Егор Потапов уонна Амыдаев ааттарынан уулуссаларга олох­тоох 5 ыал көрдөһүүлэринэн, «Сахатранснефтегаз» тэрилтэ туруорсан, гаас киирэригэр үп көрүллэн, үлэ саҕаланарын ситистибит. Онон 2024 сылга 5 ыал дьиэтигэр күөх төлөн киирэр буолла. Ону тэҥэ «Сахатранснефтегаз» тэрилтэ «Газпрому» кытта Орто Түҥ гаастаах сирин баһылааһыҥҥа сөбүлэҥ баттаһан гаас хостоо­һунугар, өрүс уҥуор сытар нэһилиэктэри гаастааһыҥҥа инникигэ хардыы оҥоһулунна диэтэхпинэ сыыспатым буолуо. Саҥа гаас ситимэ тардылыннаҕына, Бүлүү өрүс уҥуор сытар нэһилиэктэргэ гааһы киллэрэр кыахтаныахпыт. Бэлиэтээн этэр буоллахха, 2024 сылга 24 ыал дьиэтин социальнай гаастааһын бырагырааматынан гааска холбуур былаан­наахпыт.

– Инники былааннарыҥ туһунан кэпсээ эрэ.

– Кэлэр биэс сылга улууспутун өссө сайыннарар былааннаахпыт. Бу сыалы ситиһэргэ билигин үлэлиир хамаанда сыратын ууран, улуус олоҕо-дьаһаҕа, хас биирдии олохтооҕун олоҕун уйгута тупсарыгар үлэлиэҕэ. Быйылгы 2024 сыл бэлэмнэнии сыла диэххэ сөп, ол курдук үлэ-хамнас сөптөөхтүк ыытыллан, сайдыы аныгы олох тэтиминэн барыаҕа. Бары бырагыраамаларга, бырайыактарга кыттан кэлэр 2025 сылга тутуу өлгөмнүк барарын, сайдыы өссө тэтимирэрин сити­һиэхтээхпит.

– Валерий Валерьевич, кэпсээниҥ иһин махтанабын.