«Үлэлэрэ» өссө сытыырхайан иһэр

Сыыппара эйгэтигэр оҕону хайдах харыстыахха?

Аныгы технология тэтимнээхтик сайдар. Онуоха кибер-түөкүттэр «үлэлэрэ» өссө сытыырхайан иһэр. Кинилэр сиэртибэлэринэн үксүгэр кыра уонна эрдэҕэс саастаах оҕолор буолаллар.

Тоҕо диэтэххэ, оҕо хаһан баҕарар туора дьоҥҥо түргэнник эрэнэр, олоххо уопута суох уонна чэпчэкитик барыһырар баҕалаах. Ол хаачыстыбаларынан түөкүттэр илиилэригэр кэбэҕэстик киирэн биэрэр кутталлаах. Куһаҕан санаалаах дьонтон куттал суоһаабытын хайдах билэбит? Интэриниэт ситимигэр оҕону хайдах көмүскүүбүт?

Түөкүн сүрүн сыала-соруга тус уонна баан каартатын дааннайдарын, аккаунт паролун, докумуон хаартыскаларын уоруу буолар. Бу дааннайдары баһылаан, оҕо төрөппүттэрин уонна чугас аймахтарын счеттарыттан харчыны уораллар, кинилэр ааттарыттан кирэдьиит ылаллар, тус хаартыскаларын, суруктарын баһылыыллар.

Оҕолортон туох нааданый?

Оҕо олоххо уопута суох буолан, туохха барытыгар итэҕэйэр, эрэнэр. Кинилэри сэрэхтээх буоларга үөрэппэтэххэ дьиэ кэргэн бүддьүөтүгэр куһаҕан түмүктээх буолуон сөп. Түөкүттэр саамай тарҕаммыт түөрт сүрүн албынныыр исхиэмэлэрин туһунан кэпсэтиэххэ.

Социальнай ситимнэргэ уонна оонньууларга харчыны эргитии (махинация). Түөкүттэр оҕолору албыннаан харчыларын уораары эбэтэр тус дааннайдарын көрдөөрү араас албастары туһаналлар. Холобур, Roblox эбэтэр Fortnite курдук биллэр-көстөр оонньууларга «босхо» бонустары ылар туһугар: «Ыйыллыбыт сыылканан киирэн, паролгун эбэтэр төрөппүттэриҥ каарталарын дааннайын суруй», — дииллэр. Итини таһынан, массыанньыктар чэпчэки сыанаҕа оонньуу валюталарын атыылыыллар. Атыыласпытын кэнниттэн аккауҥҥар кыайан киирбэт буолаҕын, харчыҥ сүтэр. Өссө «Эн төлөпүөн сүүйдүҥ! Эйиэхэ бу бириис тиксэрин туһугар харчы төлөө» диэн сымыйа куонкурустар түмүктэрин ыыталлар. Оҕо үөрүүтүттэн харчытын ыытар, ол эрээри бирииһин туппат.

Тус дааннайдары күһэйэн ылыы. Түөкүттэр оҕо итэҕэлигэр киирэллэр уонна куттууллар. Холобур, ийэтин эбэтэр аҕатын аатыттан массыына саахалыгар түбэспит курдук сымыйа суругу ыыталлар, эмтэнэргэ харчы наада дииллэр. Оҕо ону истэн куттанан каартатын дааннайын этэн биэрэр эбэтэр дьиэтин аанын түөкүттэргэ арыйар. Ону таһынан куһаҕан санаалаах дьон оҕо тус хаартыскаларын эбэтэр суруйсубут суруктарын онон-манан тарҕатыахпыт диэн куттаан харчы көрдүүр түбэлтэлэрэ эмиэ элбэх.

Аккауну алдьатыы уонна уларсыы. Түөкүттэр оҕолорго мессенджердэрин аккауннарын (социальнай ситимнэр) кыра харчыга уларсыҥ диэн көрдөһөллөр. Ол нөҥүө атын дьоҥҥо спамнары ыыталлар эбэтэр сиэртибэ доҕотторун бэйэлэригэр күһэйэн сыһыараллар. Алдьаппыт аккауннарын социальнай ситимнэргэ атыылыахтарын эбэтэр хаһаайыныгар төнүннэрэллэригэр харчы көрдүөхтэрин сөп.

Сымыйа саайтар, сыылкалар нөҥүө албыннааһын

Фишинг диэн сымыйа сыылкалаах сурук (холобур, «Эн страницаҕар ким киирэ сылдьыбытын көр»). Ону көрөөрү логин уонна пароль сурулунна да аккаунт массыанньыктар илиилэригэр киирэр. Ону тэҥэ харчы өлөрөр бырагыраамаларынан сирэйдэммит вирустар тарҕаналлар: оҕо онно киирдэҕинэ, түөкүттэр көмпүүтэрин, төлөпүөнүн уонна төрөппүттэрин дааннайдарын барытын баһылыыллар.

Оҕону түөкүттэртэн хайдах көмүскүүбүт?

Сыыппара эйгэтин быраабылаларын быһаарыы:

• Паролу, SMS иһитиннэриигэ кэлбит коду, каарта дааннайдарын оҕо кимиэхэ да этиэ суохтаах, оннооҕор доҕотторугар, ону тэҥэ оонньуу “администратордарыгар».
• Саарбах сыылкалары баттаабатын, саайт аадырыстарын бэрэбиэркэлии сатаабатын (холобур, vk.com — дьиҥнээх саайт, оттон vkk.com — албын).
• Чэпчэкитик кэлэр харчыга итэҕэйбэтин. Олус барыстаах этии үксүгэр албын буоларын өйдөтүөххэ наада.
• Оҕо төлөпүөнүгэр, көмпүүтэригэр вирустары утары уонна төрөппүт хонтуруолун сыһыарыыларын туруоруҥ.
• Оҕо каартатыттан харчыны төлүүрү бобуҥ, оонньууларга уонна социальнай ситимнэргэ тус бэйэтэ эрэ киирэрин курдук оҥоруҥ (двухфакторная аутентификация).
• Бэйэ-бэйэҕэ эрэллээх сыһыаннаах буолуҥ: түөкүттэри кытта дьиҥнээх буолбут түбэлтэлэри ырытыһыҥ, сэрэхтээх буоларга үөрэтиҥ, оонньуу курдук тэрийэн аккаастыыры сатыыр үөрүйэҕи үөскэтиҥ.

Өскөтүн, оҕо хайыы үйэ угаайыга киирэн биэрбит буоллаҕына…

Төрөппүт оҕотугар туох баар болҕомтотун ууран, кибер-түөкүннэртэн тохтоло суох харыстыан, үөһээ этиллибит сүбэлэринэн сиэттэрэн куттал суох буолуутун олохтуон наада. Арай оҕо тугу эрэ кистиир, үчүгэйдик утуйбат, куруутун көмпүүтэр иннигэр, төлөпүөҥҥэ олорор буоллаҕына, сэрэхэчийэр ордук. Маннык түгэҥҥэ кинилиин биир тылга киирэн, кэпсэтэн, туох буолбутун быһаара сатааҥ уонна салгыы маннык хардыылары оҥоруҥ:

• уоруллубут каартаны үлэлээбэт оҥоруҥ (блоктааҥ) эбэтэр «алдьатыллыбыт» аккауҥҥут паролун уларытыҥ.
• Полицияҕа тыллааҥ. Кыра да суума харчыны албыннаан уорбут буоллахтарына, буруйу оҥорууну хайаатар да бэлиэтэттэриҥ.
• Оҕону мөҕүмэҥ. Түөкүттэр киһи эрэбилигэр олус сатабыллаахтык киирэллэрин өссө төгүл быһааран, кэлэр сырыыга сэрэхтээх буоларыгар сүбэлээҥ-амалааҥ.

* * *

Кибер-түөкүттэр оҕолорго олус кутталлаахтар. Ол эрээри, элбэҕи билэр-көрөр, дьиэ кэргэҥҥэ бэйэ-бэйэҕэ эрэллээх, итэҕэллээх сыһыан баар буоллаҕына, кинилэр угаайыларыгар киирэн биэрии лаппа аҕыйыыр. Кэмиттэн кэмигэр тиһигин быспакка оҕону кытта саҥа албын исхиэмэлэри быһаарсыҥ, интэриниэккэ баар араас иһитиннэриилэри ырытан көрөн сыаналыырга уонна бэрэбиэркэлииргэ үөрэтиҥ. Эһиги оҕоҕутугар кыһамньылаах сыһыаҥҥыт, болҕомтоҕут кинини түөкүннэртэн харыстыыр биир сүрүн көмө буоларын өйдөөҥ.

Ольга Алексеева.