«Өлөксөөн барахсан…» дэтэрэ

Биһиги ийэбит, тыыл, үлэ бэтэрээнэ Александра Васильевна Такырова 1924 сыллаахха Кукааны нэһилиэгэр үлэни өрө туппут Такыровтар дьиэ кэргэттэригэр күн сирин көрбүтэ.

Ийэтэ эрдэ өлөн хаалан, бырааттарын, балтыларын көрсөн аҕатыгар күүс-көмө буолбута. Үлэни кыайар буолуоҕуттан холкуос ыарахан үлэтин санныгар сүкпүтэ. Арыыһыттаабыта, субан сүөһүнү көрбүтэ, биригэдьиирдиир да этэ. Сэрии кэмигэр «икки хараҥаны ыпсарарбыт» диирэ, ону оҕо сылдьан долоҕойбутугар түһэрэн сыаналаабыт этибит. «Фронт туһа» диэн төһөлөөх ыар кэмнэри ааспыттарын билигин сааһыран олорон, киһи киэн тутта, долгуйа ахтар-саныыр.
Кэнники биэнсийэҕэ тахсан уурайыар диэри соп­хуос хонтуоратыгар курьерынан, дьиэ сууйааччынан үлэлээбитэ. Ханна да үлэлээтэр биһиги ийэбит чэнчиһин, ырааһын, эппиэтинэстээҕин дьон-сэргэ куруук холобур оҥосто хайгыыллара. Үгүс мэтээлэ, грамоталара кини ахсаабат кыһамньылаах үлэһит киһи буоларын туоһулууллар.

«Хас биирдиибитигэр илиитин сылааһа тиийбитэ»

Сааһыран баран, биэс оҕолоох огдообо киһиэхэ, биһиги аҕабытыгар, нэһилиэк биир киэн туттар туруу үлэһит киһитигэр Семен Федорович Ивановка-II кэргэн тахсыыта, улахан дьиэ кэргэн хаһаайката буолуута – биир туспа хорсун быһыы этэ.
Ийэбит ханнык да үлэттэн иҥнэн-толлон турбат, сатаабата-кыайбата суоҕун тэҥэ этэ. Аҕабыт суох буолтун кэннэ соҕотоҕун оттоон-мастаан, сүөһү иитэн барыбытын үөрэттэрэн, атахпытыгар туруорбута. Кини дьарамай санныгар үгүс ыарахан үлэни сүгэн, оҕолорбун киһи тэҥэ дьон оҥордорбун диэн бигэ күүстээх санааны ылынан, үлэлээн-хамсаан, хара өлүөр диэри хотоннонон, ыраах-чугас оҕолоругар сүбэ-­ама буолан, таҥас-сап тигэн, хас биирдиибитигэр илиитин сылааһа тиийэ, көрө-истэ олорбута элбэҕи кэрэһэлиир.
Биһиги ийэбит барахсан олус чиэһинэй, уопсай дьыалаҕа наһаа бэриниилээх киһи этэ. Нэһилиэк, сопхуос сайдыытыгар ис сүрэҕиттэн кыһаллара, дууһалыын ыалдьара. Эдэр салайааччыларга сүбэ-соргу буолар настаабынньык этэ. Албыны-көлдьүнү төрдүттэн абааһы көрөрө, оннооҕор киинэ көрө олорон хомо­йон, ол дьоруой куһаҕаны оҥорбутуттан кэлэйэн, кэпсэтиини та­­һаарара уонна хайаан да: «Эһиги итинник буола сыл­дьаайаҕыт, эчи саатын», – диэн үөрэтиинэн түмүктүүрэ.

«Ийэбит быырпаҕын элбэх киһи амсайбыта»

Олус аһыныгас, уйан дууһалааҕа. Биһиги авиапорт былаһааккатын таһыгар олорор буоламмыт, элбэх геолог, лүөччүк ийэм быырпаҕын, минньигэс муоруһун иһэн утаҕын ханнарбыт буолуохтаах.
Хайа да омук дьонун туората көрбөтө «Эмиэ хайа эрэ ыаллар маанылаах ыччаттара сырыттахтара, барахсаттар бу куйааска төһө эрэ утаттылар», – диэтэ да, бөтүөнүгэр быырпах, муорус кутан баран порт диэки киирэ турар идэлээҕэ. Харчы көрдүө дуо? Барыта босхо, ис дууһаттан буолара.
«Киһи сатыырын хайдах киһи сатаабат буолуохтааҕый?» – диирэ. Дьонтон үөрэнэн этэрбэһи, бэргэһэ арааһын, оннооҕор куруолук иитэн, ол тириитинэн таҥастаан имитэн саҥыйах тигэрэ.
Асчыт бастыҥа этэ. Ийэбит минньигэс бэрэскитин, кэп­сээҥҥэ сылдьар бэчиэнньэтин элбэх аймах-уруу доҕотторбут билиҥҥэ диэри уос номоҕо оҥостоллор. Олус ыалдьытымсаҕа, уруумсаҕа. Дэлэй, минньигэс астаах остуолун мааны да, боростуой да дьон күндүтүк саныыр буолуохтаахтар.
«Киһи кыраттан да үөрэ-көтө сылдьыахтаах, оччоҕо олоҕо чэпчэки уонна үчүгэй буолар», – диэн сүбэлиирэ. Куруук сылдьыбыт ыалдьытын маанылаан-кэһиилээн ыытар үтүө үгэстээҕэ. Ол иһин дьон «Өлөксөөн барахсан аһа минньигэһэ, дэлэйэ», «Өлөксөөн барахсан хоһууна бэрт этэ» диэн сымнаҕастык, сылаастык ахталлар.
Биир саамай сөбүлүүр идэтэ сир астааһын, тэллэйдээһин буолара. Сир аһа бустар эрэ, биһиги ийэбитин туох да туппат этэ. Отонун туттаран, күһүҥҥү таҥаспытын тэри­йэрэ. Тэллэйи тууһаан хаһаанан, кыһыны быһа сиирбит.
Ити айылаах түбүгүн быыһыгар, кэлин сиэннэрин көрсөн, бүөбэйдээн, барыбытыгар күүс-көмө буолбута. Сиэннэрэ эбэлэрин биһигиннээҕэр ордороллоро, ол курдук сылаас тапталынан угут­таан, истиҥ-иһирэх сыһыанынан биэбэйдээн атахтарыгар ту­­руорсубута. Олус болҕомтолооҕо: бэлиэ түгэннэрин, сити­һиилэрин хайаан да умнубата, «эбээ кэһиитэ», «эбээ көмө харчыта» быстарык кэмҥэ абырыыр да этэ.
Ити курдук, дириҥ, киэҥ мындыр, толкуйдаах, хоһуун ийэлээх буоламмыт, төһө да оҕо сааспытыгар аҕабытын сүтэрбиппит иһин, дьон тэҥэ үөрэнэн, үлэһит буолан, өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыгар дойдубут, норуоппут туһа диэн үлэлии-хамсыы сылдьарбыт үгүһү этэр.

Үөрэҕи, үлэни өрө тутан…

Убайбыт Сергей Семенович – биэс оҕолоох, өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбата сайдарыгар, чуолаан «Мэгэдьэк сылгыта» диэн туспа боруода баар буолуутугар элбэх кылаатын киллэрсибит үтүөлээх, Ньурба улууһун бочуоттаах олохтооҕо.
Эдьиийбит Татьяна Семеновна – эмиэ биэс оҕолоох, үйэтин тухары атыы-эргиэн тэрилтэтигэр буҕаалтырынан, атыыһытынан ситиһиилээхтик үлэлээбит Эргиэн туйгуна.
Эдьиийбит Людмила Семеновна Стручкова үөрэҕи бүтэриэҕиттэн Абый улууһун Ураһалаах орто оскуолатыгар алын сүһүөх кылаас учууталынан үлэлээбитэ, үөрэҕирии туйгуна, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайына, сутуруохалар биир мааны, киэн туттар кийииттэрэ, 3 оҕолоох.
Убайбыт Иосиф Семенович үлэһит буолуоҕуттан төрөөбүт улууһа сайдарын туһугар дириҥ билиитин, сыратын-сылбатын биэрэн үлэлээн кэллэ. Аҕабыт туйаҕын хатаран, нэһи­лиэк дьаһалтатыгар баһылык солбуйааччытынан, дьокутааттар сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлинэн, улуус дьокутаатынан уһун кэмҥэ үлэлээтэ. Норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ.
Эдьиийбит Александра Семеновна фармацевт идэлээх. Идэтигэр олус бэриниилээх, бар дьон махталын үгүстүк ылбыт киэн туттар үтүө-мааны киһибит, «Фармация бочуоттаах үлэһитэ» бэлиэ хаһаайына.
Мин Таатта улууһун Харбалаах бөһүөлэгэр 46-с сылбын орто оскуолаҕа төрөөбүт тыл уонна литература учууталынан үлэлии сылдьабын. Бэйэм кэннибэр саха тылын 28 учууталын идэтин талан баһылаабыт туйах хатарааччылардаахпынан киэн туттабын.
Балтыбыт Дуунньа, Евдокия Семеновна, үйэтин тухары атыы-эргиэн салаатыгар үлэлиир, өр кэмҥэ Маалыкай кустатын ситиһиилээхтик салайан бар дьон махталын ылбыта, Эргиэн туйгуна. Түөрт оҕолоох. Кыргыттара математика, физика учууталлара, төрөөбүт нэһилиэктэрин уопсастыбаннай олоҕун көхтөөх кыттааччылара.
Саамай кырабыт Ирина Семеновна Үөһээ Бүлүүгэ уһуннук олорбута, учууталлаабыта, математика курдук уустук биридимиэккэ оҕо аймаҕы уһуйар биир бастыҥ учуутал, «Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин туйгуна», «Саха Өрөспүүбүлүкэтин методиһа» бэлиэлэр хаһаайыннара. Билигин куоракка олорон, дьоҥҥо кинигэни таһааралларыгар көмөлөһөн, үгүс дьон махталын ылар.

Валентина КРИВОШАПКИНА, СӨ үтүөлээх учуутала,

Таатта, Харбалаах