Александра Прокопьева: «Уопсастыба билими сэҥээрэрэ сылтан сыл үрдээн иһэр»

Кэнники сылларга уопсастыба билимҥэ интэриэһэ лаппа улааппытын үгүс дьон бэлиэтии көрбүт буолуохтаах. Сорох учуонайдар билигин ырыаһыттар, артыыстар тэҥэ биллэр ааттаах “сулустарга” кубулуйдулар, кинилэр социальнай ситимнэригэр тыһыынчанан дьон суруталлар, аһаҕас лиэксийэлэрин эрдэттэн кэтээн, кэнсиэргэ курдук кэлэллэр. “Научпоп” диэн ааттанар көстүү билиҥҥи кэмҥэ күүскэ сайынна.

Аан дойдуга Нил Деграсс, Ричард Докинз, Роберт Сапольски курдук учуонайдар куосумас, антропология, биология уо.д.а. наукаларга анал үөрэҕэ суох дьон ортотугар интэриэс үөскэ­тэллэр. Арассыыйаҕа “наука су­­лустара” эмиэ элбэхтэр – Станислав Дробышевскай, Алеся Казанцева, Александр Панчин, Евгения Тимонова курдук научнай ис­­тиэпэннээх улахан учуонайдар Ютубка сорох стендап комиктартан, рэпердартан итэҕэһэ суох биллиилээхтэр.

Оттон Саха сиригэр бу көстүү баар дуо? Хайдах суох буолуой, баар. Саха сиригэр наукаҕа интэриэс урут уруккуттан уостубат. Араас кэмнэргэ Сэһэн Боло, Гавриил Ксенофонтов, Георгий Башарин, Багдарыын Сүлбэ, Борис Кершенгольц, Анатолий Алексеев, Розалия Бравина хаһыат, араадьыйа нөҥүө ааттара куруутун ааттанар, дьоҥҥо биллэллэр.

САҤА КЭМ СЫРДАТААЧЧЫЛАРА

Билиҥҥи кэмҥэ билими кытта алтыһыы атын ньымаларынан тарҕанар. Урут үөрэхтээх дьон бэйэлэрин санааларын хаһыат, сурунаал, араадьыйа, тэлэбиисэр көмөтүнэн тиэрдэр эбит буоллахтарына, билиҥҥи көлүөнэ интэриэһиргиир тиэмэлэрин Ютуб, социальнай ситим нөҥүө билсэрин ордорор. Холобур, археолог Денис Петров (@byrkyngaev), этнограф Александра Прокопьева (@pk_kyyha) инстаграм, телеграм көмөтүнэн дьоҥҥо устуоруйаҕа сыһыаннаах билиилэри тарҕаталлар. Сахаларга өбүгэлэрбит хайдах олорбуттарын туһунан билиигэ интэриэс хаһан да уостубат. Бүгүн сахалыы “научпоп” биир биллэр бэрэстэбиитэлин, этнограф учуонай Александра Николаевна Прокопьевалыын кэпсэтэн, бу көстүү туһунан сиһилии билсиэҕиҥ.

ИИСТЭННЬЭҤНЭРТЭН ЭЛБЭХ ТУТУЛУКТААХ

– Суруйар, чинчийэр тиэмэм сүрүннээн былыргы таҥас уонна киэргэл туһунан, ол иһин аудиториям үксэ кыыс, дьахтар. Ортотунан, 20-50 саастаах кэрэ аҥаардар диэххэ сөп. Иистэнэр идэлээх, урукку кэмнэри кэрэхсиир, сонун киэргэллэри көрүөн баҕарар араас дьарыктаах, интэриэстээх дьон мусталлар. Холобур, бу билигин соторутааҕыта тэрийбит “Өбүгэ суола” научнай-сырдатар түмсүүбүт чэрчитинэн лиэксийэ ааҕан кэллим, былыргы таҥас моһуонун туһунан – истээччилэрим олоччу дьахталлар этэ. Үксэ таҥас тигиитинэн дьарыктанар маастардар. Традиционнай, төрүт таҥас диэн муодаттан туспа. Муодаттан атын аналлаах – омугу сомоҕолуур, биир оҥорор сыаллаах. Ол иһин тутуһуллар канон баар, онтон туора хаамтахха, тигииҥ “авторскайга” кубулуйар, “традиционнай” диэн ааттанар бырааба сүтэр. Сороҕор, норуот маастардарын икки ардыгар ыытыллар күрэхтэргэ сыана быһааччынан ыҥырааччылар, онно мин “традиционнай” тигиигэ сыанабыл биэрэбин. Сороҕор мөккүөр тахсааччы, “Бу кэһиэччиги тигэрбэр бачча үлэни оҥорбутум, оччо үбү бараабытым!” диэн. Дьиҥэр, дьыала канонугар сыттаҕа дии. Онон иистэнэр маастардартан элбэх тутулуктаах. Кинилэр атыннык тиктэхтэринэ, билбэт дьон оҥоһуктарын көрөн сыыһа өйдөбүллээх хаалыахтарын сөп.

ДЬИҤ ИНТЭРИЭСТЭЭХ ДЬОН

Үөрэх тэрилтэлэрэ, кэмиэр­чэскэй интэриэһэ суох түмсүүлэр көрдөһүүлэринэн ааҕар лиэкси­йэлэрбэр киириитэ босхо. Оттон бэйэм анаан тэрийэр маастар-кылаас лиэксийэлэрбин төлөбүрдээх оҥоробун. Бу манан икки сыалы ситиһэбин – бастатан туран, дьиҥ интэриэстээх дьон сүү­мэрдэнэр. Төлөөн ылбыт билиигэ дьон ордук кичэллээхтик сыһыаннаһар, босхону аанньа ахтыбакка ылыныан сөп. Иккиһинэн, ханнык баҕарар үлэ сөптөөх төлөбүрдээх буолуохтаах. Уопсастыба маннык тэрээһиннэри улаханнык сэҥээрэр – лиэксийэлэргэ эрдэттэн сурутуу ону туоһулуур. Былыргы таҥаһы, киэргэли сөргүтүү дьоҥҥо кэрэхсэбиллээҕин атын сибикилэр эмиэ көрдөрөллөр. Холобур, эрдэ былыргы моһуоннаах таҥаһы чопчу үтүгүннэрэн тигэргэ сөптөөх матыры­йаал суоҕа атахтыыр этэ. Билигин, ирдэбил баарынан, маҕаһыыннар солко, плюш, даба курдук таҥастары атыылыыр буолбуттар.

ЮВЕЛИРЫ БУЛАР
УУСТУК ЭТЭ

Билигин элбэх саха дьахтара былыргы оҕуруо ытарҕаны астына кэтэр буолла, ювелирдар оҥорон атыылыыллар. Дьиҥэр, олох соторутааҕыта бу киэргэлинэн дьону интэриэһиргэтэр саарбах курдук этэ. Мин үлэм чэрчитинэн бу киэргэли үөрэтэ сылдьан, тус социальнай ситиммэр хаартыскаларын таһаарар этим, син сорохтор сэҥээрэллэр этэ. Ол эрэн, оҥортороору гыммыппар, сөбүлэһэр ювелиры булар уустук буолан биэрбитэ. Бары кэриэтэ “Бу тугуй, наһаа судургу көстүүлээх, дьон сэҥээриэ суоҕа” диэн аккаастаммыттара. Сатахха, көмүс буол­батах, былыргы боруон­са уонна көннөрү таас оҕуруо. Син өр көрдөөн Марианна Малардырова
(@malarova) уонна Юрий Маччитов диэн маастардары булбутум. Кинилэр сэргээн, оҥорон биэрбиттэрэ. Оҥоруута, дьиҥэр, бэрт судургу, биирдэ кэргэним биир киэһэ олорон судургу боробулуоханы таптайан, оннук ытарҕаны оҥорон бэлэхтээбитэ. Бэрт уһун сырдатыы үлэтэ барбытын кэнниттэн ити ытарҕа норуот билиниитин ылбыта. Ону кытта былыргы киэргэл киэҥ эйгэҕэ тарҕаныытыгар “Тыгын Дархан” киинэ улахан оруоллаах. Ити киинэ тахсыбытын кэнниттэн былыргы ытарҕа, кылдьыы кэтэр дьон элбээбитэ.

ИСТОРИЧЕСКАЙ КИИНЭ АРААСТААХ

Учуонайдар уопсастыбаны кытта алтыһыылара уус-­уран киинэ нөҥүө эмиэ барар. Тус бэйэм хас да киинэҕэ сүбэһит буолбутум. Ол эрэн, бары устуоруйаҕа сыһыаннаах киинэ дьиҥ чахчы уруккуга сөп түбэһэр буол­батах. Ити этэн аһарбыт “Тыгын Дархан” киинэбитин историчес­кай чахчыны сөпкө биэрэр диэн этэр кыаҕым суох. Холобур, ити киинэҕэ сорох дьоруойдар XIX үйэ киэргэллэрин кэтэ сылдьаллар, оттон кэпсэнэр кэм икки үйэ иннинэ буоллаҕа дии. Киинэ фольклорга олоҕурар, уопса­йынан, ити айымньы туспа сыаллаах-соруктаах оҥоһуллубута көстөр. Ол сыалын бэрт ситиһиилээхтик толорор диэххэ наада. Оттон научнай консультант быһыытынан кыттыбыт кэнники үлэм, Люба Борисова “Кэрэни көрбүт” киинэтэ, дьэ кырдьык, устуоруйаҕа дьиҥ-чахчы сөп түбэһэ сатыыр. Итиннэ элбэх киһи кичэйэн туран историческай кырдьыгы сөргүтэ сатаабыта, Иван Попов аймахтара улахан көмөнү оҥорбуттара, онон “аҥаардас мин эрэ өҥөм” диир сатаммат. Холобур, өссө биир научнай консультанынан Екатерина Романова буолбута, Люба уопсайынан бырайыагар олус кичэллээхтик сыһыаннаһан оҥорбута харахха быраҕыллар.

“КЭРЭНИ КӨРБҮТ” РЕКВИЗИТЭ

“Кэрэни көрбүт” киинэни устууга былыргыны сөргүтүү улахан кыһамньылаахтык ыытыллыбытын биир реквизити оҥоруу холобуругар көрүөххэ сөп. Иван Попов хаартыскаларыгар көстөр кыыс симэҕин режиссер Люба Борисова киинэтигэр устаары улахан үлэни ыыппыта. Бастатан туран, архыыптары кытта үлэлэһэн бу симэҕи дьиҥ-чахчы Иван Попов этнографичес­кай кэллиэксийэ быһыытынан хомуйан ыыппытын бигэргэппитэ (Германияҕа сытар эспэнээти ким ыыппыта чопчу суруллубатах этэ). Онтон Олоҥхо тыйаатырыныын кыттыһан, куоппуйатын үрүҥ көмүһүнэн оҥорторбута. Бу үлэни оҥорорго художественнай училище преподавателлара уонна дьупулуом туттарар оҕолоро ылсыбыттара. Бу оҥоһукка баар баайыы быалар аналларын быһааран, туспа арыйыы оҥорбуттара. Ити курдук, аҕыйах мүнүүтэ көстөр реквизит туһугар сөҕүмэр үлэ ыытыллыбыта. Атын былыргы кэм малларын оҥорууга эмиэ олус элбэх үлэ ыытыллыбыта. Онон ити киинэни тус бэйэм астына көрөбүн, үлэлэспитим диэн киэн туттабын.

УЧУОНАЙ УОННА УОПСАСТЫБА

Билигин уопсастыба быдан аһаҕас буолла, билиэн-көрүөн баҕарар учуонайдар урукку курдук бэйэлэрин эйгэлэригэр бүгэн олорботтор. Дьиҥэр, норуокка чугас учуонайдар уруккуттан бааллар. Холобур, Розалия Иннокентьевна Бравина уустугу судургу тылынан кэпсиир элбэх кинигэлэрдээх. “Кэм кэрэһитэ” НКИХ биэриитигэр кини, Анатолий Алексеев, Екатерина Романова, Виктор Дьяконов олус үчүгэй ырытыылары кэпсиир этилэр. Билигин дьону кытта алтыһыы атын ньымалары туһанан ыытыллар буолла. Уопсайынан, билимҥэ интэриэс сылтан сыл улаатан иһэрэ көстөр, тус бэйэм көрсүһүүлэрбэр дьон кэлэрэ элбээн иһэрин көрөбүн.