Биллиилээх суруйааччы, литературовед Күндэ төрөөбүт күнэ

Сунтаар уруккута-хойуккута, олорон ааспыт дьонноро телеграм-ханаалтан
https://t.me/suntaarbylyrbygyn
Бүгүн биир дойдулаахпыт саха биллиилээх суруйааччыта, литературовед Алексей Андреевич Иванов — Күндэ төрөөбүт күнэ.

Күндэ Иркутскайга үөрэммит түгэннэрэ

Саха бастакы суруйааччыларыттан биирдэстэрэ Алексей Андреевич Иванов 1913-1917 сылларга Иркутскайдааҕы учууталлар семинарияларыгар үөрэммитэ.  Бэйэтэ олоҕун ол кэмин улаханнык суруйан хаалларбатах эбэтэр суруйбута киэҥ бэчээккэ тахса илик буолан, үчүгэйдик билбэппит диэххэ сөп.  Онон сибээстээн, бүгүн  Күндэ Иркутскайга үөрэммит сылларын туоһулуур икки докумуону ааҕааччыларга билиһиннэрэргэ сананным.
Бүлүү куоратыгар Г.Донской аатынан норуот үөрэҕириитин музейыгар харалла сытар биир интэриэһинэй сурук баарын туһунан 1979 сыллаахха Г. Донской Бүлүү оройуонун хаһыатыгар суруйбутунан сирдэтинэн, бастаан ону кытта билсиһиэххэ.
Бу сурук 1914 сыллаахха тохсунньу 27 күнүгэр Иркутскай куораттан П.Х.Староватовка ананан суруллубут.  Петр Хрисанфович Күндэни, ол саҕана Иванов Алексей диэн ааттаах уолчааны- Элгээйи народнай училищетыгар үөрэппитэ.
«Эн күндү суруккун туттум, улахан баһыыба. Өссө 1913 сыллаахха ахсынньыга мин эйиэхэ биир суругу ыыппытым, онно семинариябыт ааспыт аймалҕаннаах олоҕун туһунан сиһилии кэпсээбитим.  Биһиги да семинариябытыгар ынырыктаах кэм буолан ааста.  Иркутскайдааҕы учительскай семинария начальствота биһигини маассабай долгуйуубут иһин…   Семинарияны ханнык биричиинэнэн сабаары гыммыттарын уонна биһигини тоҕо хаалларбыттарын мин сурукпуттан билэҕин, онон ити событиелары ахтыбаппын”.

Улууспут биир саамай үтүөлээх учууталларыттан биирдэстэрэ Михаил Николаевич Анисимов эмиэ бу семинарияҕа 1911-1915 сылларга үөрэммитэ. Кини «Мой путь к образованию» диэн кинигэтигэр ол быһылаан туһунан суруйбута.  Михаил ити кэмҥэ күннүк сурунар эбит, онтунан сирдэтэн отой сиһилии, саас-сааһынан суруйбутуттан билигин биһиги туох-хайдах, ханнык быһыы-майгы буолбутун толору билэр кыахтаахпыт.  Михаил Николавич суруйарынан, 1913 сыл сэтинньи 23 түүнэ буоларыгар, Богатырев Алексей Александрович диэн үөрэнээччилэргэ сүрдээх кырыктаахтык сыһыаннаһар иитээччи утуйар хоһугар икки семинарист киирэн, кытаанахтык утуйа сытар киһини сирэйин суорҕанынан суулаан баран, дэлби кэһэппиттэр. Эбиитин оронун түҥнэрэн түһэрэн, онон киһилэрин баттатан баран, ааны таһыттан хатаабыттар.  Сарсыарда улахан түрүлүөн буолбут, үөрэҕи тохтотон кэбиспиттэр.  Сэтинньи 24 күнүгэр үөрэнээччилэри барыларын бииргэ мунньан баран, буруйдаахтары ыйан биэриҥ диэн буолбут. Оҕолор сүбэлэһэн баран ким да кими да хобулаабатах.  Ол кэмҥэ семинарияҕа үөрэнээччилэр бэйэлэрэ кистэлэҥ библиотекалаах эбиттэр(“ТТ”  — тайная товарищеская”).  Онтон уларсыһа сылдьан ааҕан, бары да ыраахтааҕы былааһын, семинария кытаанах режимин утарса саныыллар эбит. Иркутскай уобалас генерал-губернатора бэйэтинэн кэлэн мунньахтаан, учууталга илиини көтөҕөр диэн ыар буруй буоларын, буруйдаахтар сокуон иннигэр эппиэттиэхтээхтэр диэн тыл эппит. Үөһээҥҥи тойоттор буруйдаахтар көстүбэтэхтэринэ, семинарияны сабарга быһаардылар диэн директор эппитин да үрдүнэн, кими да этэн биэрбэтэхтэр.  Ол гынан баран, дьэ чахчы үөрэхтэрэ сабыллан хааллаҕына, салгыы хайдах буолалларын толкуйдуу сатаабыттар.  Анисимов уонна Күндэ бүрээт доҕотторун кытта сайын суол аһыллыар диэри Иркутскай губерния Балаганскай уездыгар барсыах буолбуттар.  Ол курдук ким ханна кыстыырын быһаарсыбыттар. Улахан тыҥааһыннаах, долгутуулаах балаһыанньа буола сылдьыбыт эрээри, үөрэнээччилэр тоҕо эрэ онтон санааларын түһэрбэккэ, төттөрүтүн бары өрө көтөҕүллэн, үөрэ-көтө сылдьыбыппыт диэн Михаил Николаевич ахтыбыт.  Ахсынньы ый 9 күнүгэр семинарияҕа саҥа анаммыт директор үөрэнээччилэри мунньан, этии киллэрбит: семинаристар бары атаҕастаммыт иитээччиттэн бырастыы гынарыгар көрдөһөллөрүгэр.  Аккаастанар түгэннэригэр үөрэх кыһата сабыллар диэн эппит.  Оҕолор туспа мустан быһаарсыбыттар, улахан, уһун мөккүөр түмүгэр хас биирдии үөрэнээччи бэйэтэ билэр, бырастыы гыннарарын-суоҕун дэспиттэр.  Ахсынньы 10 күнүгэр киэһэ учууталлар бары мустан, биирдии-биирдии оҕолору ыҥыртаан, бырастыы гыннартарыы саҕаламмыт. 100 үөрэнээччиттэн сүүрбэтэ бырастыы гыннарартан аккаастанан, үөрэхтэриттэн уһуллубуттар.

Ити түбэлтэни Күндэ бэйэтин учууталыгар суруйбут эбит.  Сахалар бары үөрэхтэригэр хаалбыттар: билиигэ-көрүүгэ тардыһыы күүһэ баһыйдаҕа.  Онуоха эбии, кыс ортото бэлэм хааһынаҕа олорор дьон ханна тахсан барыахтарай, үптэрэ-астара да суоҕа биллэр дьыала, онон оруннаах толкуйу тобулбуттар.
«Дмитрий  Ноговицын билигин Иркутскайга квартираҕа олорор квартиратын остуолун иһин ыйга 19-туу солк. кини саха табаарыһа Верхоянскайтан төрүттээх Василий Новгородов төлүүр.  Кини маннык төһө өр олоруон билбэтим.  Улуус баайдара уонна улуус кулубата киниэхэ тоҕо эрэ кыһамматтар. Кинилэр бэйэтин айаҕын булунар кыаҕа суох, атын сиртэн көмөтө суох киһини манна, ыраах куоракка өлөрүөхтэрин баҕараллара буолуо дуо?!»
Сурукка ахтыллар Ноговицын туһунан эмиэ М.Н. Анисимов кинигэтиттэн ааҕан билэбит. 1913-1914 сс. үөрэх дьылыгар Иркутскайдааҕы учуутал семинариятыгар үөрэххэ туттарса Саха уобалаһыттан үс киһи тиийбит: Сунтаартан Алексей Иванов, Дмитрий Ноговицын, Өлүөхүмэттэн Шараборин.  Бу оҕолортон иккилэрэ үөрэххэ киирбит, Ноговицын кыайан киирбэтэх. Дойдутугар дьиэтигэр төннүөҕүн хойутаан хаалбыт уонна харчыта да суох эбит.  Аҕата 3-с Бордоҥ киһитэ Киргиэлэй Ноговицын- Тимир кинээс улахан баай киһи буолбатах, онон уолун кыайан хааччыйар кыаҕа суох эбит.  Ити үөрэххэ туттарсааччылары кытта ол дьыл Үөһээ Дьааҥыттан баай дьон уола Василий Новгородов хараҕын эмтэтэ кэлсибит эбит.  Ноговицын устар кыһыны быһа Новгородовка иитимньи буолан олорбут.  Михаил Николаевич ахтарынан, Дмитрий майгытынан сэмэй, саҥата суох, ол эрээри аанньа сүрэҕэ суох буолан, хамнастаах үлэҕэ кыайан үлэлээбэтэх.
Алексей Андреевич билиитин хаҥатарга кыһаллан элбэхтик ааҕара.  Ол туһунан учууталыгар суруйар: «Биһиги библиотекабыт, мин санаабар, эргэрбит, саҥа тахсар кинигэлэр букатын аҕыйахтар.  Харчы баара буоллун, куорат публичнай библиотекатыгар ааҕар ордук буолуо этэ»… «Дьаныһан туран дьарыктанабын, ардыгар күҥҥэ сэттэ уруоктанабыт.  6-тан 8 чааска диэри киэһээҥи занятиелар.  Уруок кэнниттэн ордор кыра бириэмэҕэ  ааҕабын.  Күүһүм төһө кыайарынан дьарыктанабын, онон күн биллибэккэ ааһар».
П.Х. Староватов үтүөтүнэн бу үөрэх кыһатыгар киирбитин иһин Күндэ киниэхэ улахан махталлаах:“Эн көмөҕүнэн мин манна кэлбитим уонна үтүө дьоннор билиини-көрүүнү баһылыыр сирдэрин буллум”.  “Ис сүрэҕиттэн ытыктыыр үөрэнээччиҥ Алексей Андреевич Иванов”  диэн илии баттаабыт.

Иркутскайга үөрэммит саха ыччата: хаҥастан иккис линейкалаах Попов Игнатий Николаевич, гитаралаах Василий Иннокентьевич Новгородов-Чинэкэ,кинигэлээх Гаврил Васильевич Баишев-Алтан Сарын, фуражкатын тутан олорор Василий Никанорович Леонтьев-литературнай критик, уҥа кытыы олорооччу Алексей Андреевич Иванов-Күндэ.

Иккис саҥата суох ол ааспыт быдан дьыллары кэрэһилиир туоһунан буолар сэттэ эдэр дьон сырдык мөссүөннэрин үйэтиппит хаартыска.  Бу балачча киэҥник тарҕаммыт хаартыска эрээри, эмиэ ситэ үөрэтиллэ, чинчиллэ илик диэххэ сөп.  Күндэ «Кыыһар туҥат» 2000 с. «Бичик» НКК тахсыбыт кинигэтигэр бу хаартыска баар эрээри, фотошоптанан бэчээттэммит, ол курдук кэннигэр иккис эрээккэ турар дьону сотторон кэбиспиттэр.
Хаартысканы бэйэтинэн 2009 сыллаахха Тойбохой оскуолатын үөрэнээччитэ Никифоров Илья дакылаатын вордовскай варианыгар аан бастаан көрбүтүм.  Илья хос эһэтин Попов Игнатий Николаевич фронтан суруктарын туһунан чинчийэр-ырытар үлэни оҥорон, онно бу кинилэр дьиэтээҕи фотоальбомнарыгар харалла сытар хаартысканы сыһыарыы быһыытынан киллэрбит этэ.  Игнатий Николаевич — Попов Николай Алексеевич (норуот суруйааччыта Леонид Попов эһэтэ) иитиэх уола, 1915 с. Иркутскайга горнай-техническэй училищеҕа үөрэнэ киирбит.
Онтон бу хаартысканы илэ бэйэтин (оригиналын) Сунтаар архыыбыгар 2017 сыллаахха педагог, кыраайы үөрэтээччи  Игнатьева Людмила Ивановна бэлэхтээбитэ.  Онно сыныйан көрдөххө, кэнники эрээт дьонун сирэйдэрэ туох эрэ биричиинэнэн алдьаммыт, ол иһин кинилэри сотон кинигэҕэ киллэрдэхтэрэ.

Интэриэһинэйэ диэн, Тойбохойго И.Н. Попов аймахтарыгар харалла сытар уонна архыыпка тиксибит хаартыскалар алдьаныылара тэбис-тэҥ.  Итиннэ түһүспүт сорох дьон кэлин репрессия ыар миэлиҥсэтигэр түбэспит уустук дьылҕалаахтар эбит.  Онон хаартыска алҕас алдьаммытын дуу, соруйан оҥоһуллубут дьыала буолбутун дуу таайыахха эрэ сөп.
Хаартыскаҕа түспүт дьон ааттара:бастакы эрээт(олороллор)-1) аата биллибэт; 2)Новгородов Василий Иннокентьевич-Чинэкэ(гитаралаах); 3)Леонтьев Василий Никанорович(фуражканы тутан олорор); 4)Иванов Алексей Андреевич.  Иккис эрээккэ тураллар:1)Попов Игнатий Николаевич(линейкаҕа майгынныыры тутан турар; 2)Баишев Гаврил Васильевич-Алтан Сарын(кинигэ тутуурдаах); 3) аата биллибэт.
Г.В.Баишев-Алтан Сарын-суруйааччы, тыл үөрэхтээҕэ, тылбаасчыт.  1929 сыллаахха хаайыллар уонна Новосибирскай уобаласка ыалдьан өлбүт.
В.Н.Леонтьев-саха литературатын биир бастакынан үөрэппит киһи, литература кириитигэ.  Кини эмиэ 1929 сыллаахха хаайыллар, 1932 сыллаахха Сибииргэ лааҕырга өлбүт.
В.И.Новгородов-Чинэкэ, аатырбыт үрүҥнэр салайааччылара, Дьокуускай куоракка учууталлаабыт.  1928  сыллаахха хаайыллыбыт, онтон босхоломмут.  Кэлин хос хаайыыга түбэһэн , онно суорума суолламмыт.
Новгородов Василий 1915 сыл саҥатыгар хараҕын эмтэтэр буолан, чахчы Иркутскай куоракка баарын М.Н. Анисимов «Мой путь к образованию» кинигэтигэр суруйбутун үөһээ аахтыбыт.

Хаартысканы 1914 с. түһүү диэнин мин тус бэйэм саарбахтаатым: ол саҕана Михаил Анисимов Иркутскайга баара, кини 1915 сыл сайыныгар дойдутугар төннөн кэлбитэ.  Ити кэмҥэ анараа баара буоллар, биир дойдулаахтарын кытары хаартыскаҕа хайаан да бииргэ түсүһүөх этэ.  Игнатий Попов 1915 сыллаахха горнай-техническэй училищеҕа үөрэнэ киирбит диэн хос сиэнин дакылаатыгар суруллубут.  Онон хаартыскаҕа 1915 сыл күһүөрү түспүттэр быһыылаах. Гаврил Баишев уонна Василий Леонтьев ити этиллэр кэмҥэ Иркутскайга үөрэммиттэрин, сылдьыбыттарын туһунан ханна да ахтыллыбатах.
Ити курдук, быйыл төрөөбүтэ 125 сылын бэлиэтиир биһиги бары киэн туттар дойдулаахпыт Алексей Андреевич Иванов-Күндэ Иркутскайга учууталлар семинарияларыгар үөрэнэ сылдьыбыт кэрэхсэбиллээх чахчыларыттан икки түгэни сырдаттым .

              Надежда Кузьмина

2021 сыл.

Историята үчүгэйдик биллибэт хаартыска.

КҮНДЭ маннык үөрэн-көтөн, сэгэйэн түспүт хаартыската. Иккис кэккэҕэ уҥаттан үһүс олорор. Толору эттээх-сииннээх, ыарыы ытарчата хам ыла илик кэмэ…

Сунтаар ыччаттарыттан  бастакы кэккэҕэ хаҥастан үһүс Макар Григорьевич Анисимов, иккис кэккэҕэ хаҥас кытыы Александра Семеновна Максимова-Селляхова олороллор.

Хаартыска Ульяна Виссарионовна Селляхова архыыбыттан.