Этэҥҥэ олоруу бүддьүөттэн тутулуктаах

Биһиги өрөспүүбүлүкэбит кэлим бүддьүөтүгэр киирэр уопсай дохуотун кээмэйинэн 2023 сыл тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан РФ субъектарын ортотугар 11-с миэстэҕэ, Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук субъектарын ортотугар 1 миэстэҕэ (инники кэккэҕэ) сылдьар. Кэлим бүддьүөтүгэр нолуоктан киирэр дохуотунан уонна онтон атын дохуоттарын кээмэйинэн РФ субъектарын ортотугар – 22-с миэстэҕэ, Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук субъектарыгар 2-с миэстэҕэ иһэр.

Бүддьүөтү толоруу

2023 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэбит бүддьүөтэ дойдуга уустук быһыы-майгы кэмигэр ылылынна. Ил Түмэн бүддьүөккэ, үпкэ, нолуокка уонна бас билии боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев иһитиннэрбитинэн, билиҥҥи чэпчэкитэ суох кэмҥэ түргэн хамнаныылар, быһаарыныылар наадалар.

«Федерация Сэбиэтигэр парламент истиилэрэ буолбута. Манна кыттыыны ылбытым. Тэрээһини Федерация Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Валентина Матвиенко сала­йан ыыппыта. Дойду үпкэ ми­­ниистирэ Антон Силуанов сүрүн дакылааты оҥорбута.

Онно 2023 сыллааҕы дойду бүддьүөтүн барылыгар, эрэги­йиэннэргэ тыырыллар үп-харчы суумата уларыйбатаҕыттан, аччаабатаҕыттан, кистээбэккэ эттэххэ, олус диэн үөрбүтүм. Маннык кэмҥэ балаһыанньаҕа субъектар төттөрүтүн күүһүрэн биэриэхтээхтэр.

Биһиги өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана Айсен Николаев Уһук Илин федеральнай уокурук эрэгийиэннэрин аатыттан биһиги киинтэн ылар дота­циябыт аччыа суохтаах, 2022 сыллааҕынан хаалыахтаах диэн тыл эппитэ. Байыаннай эпэ­рээссийэ иннинээҕи оҥоһуллубут методиканан, ааҕыынан-­суоттааһынынан дотация аччыан сөптөөҕө. Тустаах боппуруоһу миэстэтигэр бы­­һаарыы буолбута. Валентина Матвиенко итиннэ сөбүлэһэрин туһунан кытаанахтык эппитэ уонна Антон Силуановтан бу боппуруоска хоруйдууругар көрдөспүтэ. Онуоха үп миниис­тирэ ааспыт 2022 сыллааҕы сууманы оннунан хаалларабыт диэн хардарбыта.

2023 сыллааҕы өрөспүү­бүлүкэ бүддьүөтүн ылынныбыт. Бу сылга 100,7 млрд солкуобай федеральнай киинтэн үп-харчы көрүллүбүт. Бу – СӨ бырабыыталыстыбата уонна Ил Түмэн федеральнай киини кытта бииргэ үлэлээһиннэрин түмүгэр ситиһилиннэ.

Дохуот чааһын туһунан этэр буоллахха, итиннэ 272,9 млрд солкуобай суумманы көрдүбүт. Дохуоппутун элбэтэргэ салгыы үлэлэһэбит. 2023 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн сокуонугар уларытыыны киллэрэр барылга эбии 23,5, млрд солк, ону тэҥэ бэйэ дохуотуттан 10,8 млрд солк  эбии киллэрэри былааннаабыппыт.

Дэписсиити 7 млрд солкуобайынан улаатыннардыбыт. Тоҕо диэтэргит, кирэ­дьиит ыламмыт ороскуоппутун сабынабыт. Ньиэби, гааһы уонна ал­­мааһы хостуур тэрилтэлэрбит балаһыанньалара куһаҕана суохтар. Биллэн турар, ыарахаттар бааллар. Нолуок сокуо­нугар НДПИ-га уларыйыы киириэхтээх. Бу үүммүт сылга дивидеммит суотугар НДПИ-тан үп киллэри­ниэхпит диэн суоттанабыт уонна бу ха­­йысхаҕа үлэ бара турар. Онон ити саппааспыт буолуоҕа. Федеральнай киин манна эмиэ интэриэстээх. Инникитин бүддьүөккэ уларытыылары киллэриигэ 10 млрд солк. до­­хуот быһыытынан кэтэһэбит. Национальнай бырайыактарга көрүллүбүт үп-харчы кэппиэйкэтигэр тиийэ көдьүүстээхтик туһаныллыахтаах. Буолаары буолан, билиҥҥи чэпчэкитэ суох кэмҥэ. Бу боростуойа суох кэмҥэ олох куһаҕана суох бүддьүөт ылылынна», – диэн бэ­­лиэтиир Юрий Николаев.

Сүрүн нолуоктартан үп-харчы киириитэ

СӨ Үпкэ министиэристибэтин сыллааҕы отчуотун анааран-ырытан көрөр буоллахха, кэлим бүддьүөтүгэр до­­хуот киириитин чааһыгар нолуок­тан дохуоттары уонна онтон атын дохуоттары сэргэ төлөммөт-төннөрүллүбэт үп-харчы киириитин уопсай кээмэйэ 351 млрд солкуобайга эбэтэр бигэргэтиллибит былаантан 100,7%-ҥа тэҥнэстэ. Маны ааспыт сыл туһааннаах кэминээҕи көрдөрүүтүн кытта тэҥнээн көрдөххө, дохуот киириитэ 2%-нынан намыһах буолла.

Биһиги сүрүн нолуоктартан үп-харчы киириитигэр балаһыанньа хайдаҕый диэн ырытан көрүөҕүҥ. Тэрилтэҕэ барыс киириититтэн тутуллар нолуок былаана 68,2 млрд солкуобай этэ. Туолуута 57,6 млрд солкуобай буолла. Ол аата, былаантан 15,5%-на ситэ туол­бата. Биирдиилээн дьон до­хуотуттан тутуллар но­­луок былаана 50,6 млрд солкуобай этэ. Туолуута – 54,9 млрд солкуобай (8,4%-нан улааппыт). Акцизтартан киирэр до­­хуот былаана 8,8 млрд солкуобай этэ, толоруута – 10,0 млрд солкуобай (13,8%-нан улаап­пыт), түмүллүбүт дохуоттан нолуогу тутуу былаана 4,7 млрд сол­куобай этэ, ону 8,1%-нан куоһаран – 5,1 млрд солкуобай киирбит. Тэрилтэ бас билиититтэн тутуллар но­­луок былаана 18,3 млрд солкуобай буоллаҕына, маны толоруу 1,3%-нан куоһарыллан, 18,6 млрд солкуобайга тэҥнэстэ. Тырааныспар нолуогуттан 1,16 млрд солкуобай киирдэ, былаанынан 1,13 млрд солкуобай этэ, ону 2,5%-нан куоһарыы бэ­­лиэтэнэр. Сир баайын хостооһун до­­хуотуттан киирэр нолуок былааннаммыт таһымыгар 28,6 млрд солкуобайга тэҥ буолбут. Бу ааспыт сыл көрдөрүүтүттэн 19,3%-нан үрдээбит (+4,6 млрд солкуобай). Төлөммөт-төннөрүллүбэт үп-харчы киириитин уопсай кээмэйэ ааспыт сыл көрдөрүүтүттэн 21,5%-нан, былааннаммыт кээ­мэйтэн 4,1%-нан үрдээбитэ бэ­­лиэтэнэр. Онон 153,8 млрд солкуобайдаах былааны толоруу уопсай суумата 160 млрд сол­куобайга тэҥнэспит.

2021 сылы кытта тэҥнээн көрдөххө, дохуот киириитин кээмэйэ намтааһына сүрүннээн Саха Өрөспүүбүлүкэтин бас билиитигэр баар «АЛРОСА» АК аахсыйаларыттан дивиденнэр киириилэрэ намтаабытыттан таҕыста. Хампаанньа бигэ туруктаах буоларын инниттэн акционердар дивидены төлүүртэн аккаастанар сөптөөх быһаарыныыны ылыммыттара.

Судаарыстыбаннай бырагыраамалары уонна национальнай бырайыактары сыл бүтүөр диэри көдьүүстээхтик толорон түмүктүүр туһугар судаарыстыбаннай бүддьүөтү улаатыннарыыга көннөрүүлэри киллэрии ыытыллыбыта.

Тыа сирин сайыннарыы

Арассыыйа үрдүнэн кэлиҥ­ҥи үс сылга тыа сиригэр олорор усулуобуйаны тупсарыыга көрүллэр социальнай төлөбүрдэри үбүлээһин кээмэйэ 2,1 млрд солкуобайтан 1,1 млрд солкуобайга тиийэ аҕы­йаата. Маннык кыччааһын Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка 163 мөл. солкуо­байтан 55 мөл солкуобайга тиийэ нам­таата. Саха сиригэр бу бырагырааманы үбүлээһин кээмэйэ 70 мөл. солкуобайтан 4,5 мөл. солкуобайга тиийэ кыччаата. Салгыы 2023 сылга тыа сиригэр олорор усулуобуйаны тупсарыыга көрүллэр социальнай төлөбүрдэри федеральнай бүддьүөттэн үбүлээһиҥҥэ баара-суоҕа 3,7 мөл. солкуобай эрэ кээмэйдээх харчы көрүлүннэ. Оттон Саха Өрөспүүбүлүкэтин бүддьүөтүттэн бу сыалга үбүлээһин улаатан иһэрэ бэлиэ­тэнэр. 2020 сылга 6,1 мөл. солкуобай көрүллүбүт буоллаҕына, 2023 сылга 46,8 мөл. солкуобайга тиийдэ.

Уопсайынан, 2020-2022 сылларга СӨ “Тыа сирин кэлимник сайыннарыы бырагы­рааматын” (КРСТ) үбүлээһин ­улаатта, ол иһигэр, федеральнай бүддьүөттэн 1,37 млрд солкуобайтан 1,54 млрд солкуобайга тиийэ үрдээтэ. Тоҕо диэтэххэ, Арассыыйа үрдүнэн кэлиҥҥи үс сылга тыа сиригэр олорор усулуобуйаны тупсарыыга федеральнай киинтэн көрүллэр социальнай төлөбүрдэри үбүлээһин кээмэйигэр намтааһын баар эрээри, өрөспүүбүлүкэ бу бырагырааматын атын хайысхаларыгар федеральнай бүддьүөттэн үбүлээһин кээмэйэ үрдээн биэрдэ. Ол эрэн, 2023 сылга “Тыа сирин кэлимник са­­йыннарыы бырагырааматын” (КРСТ) федеральнай бүддьүөттэн үбүлээһин 0,58 млрд солкуобайынан уруккутааҕар намыһах буолла.

Туомтуу баайдахха

Онон билиҥҥи уустук кэмҥэ өрөспүүбүлүкэбит үлэлээн-хамнаан, аһаан­-таҥнан, олоҕун бүттүүнүн кэриэтэ балачча туруктаахтык тэринэн-бэринэн олоруутугар сөптөөх бүддьүөт ылыллан, сылбыт бастакы кыбаар­талын ситиһиилээхтик түмүктүүрэ чугаһаата. Бу – дойду экэниэмикэтигэр, бүддьүөтүгэр төһө да ыктарыылаах кэмнэр турдаллар, Ил Дархаммыт, Ил Түмэммит, Бырабыыталыстыбабыт дьон­норуот туһа диэн бары биир санаанан ыыппыт туруорсуу­лаах үлэлэрин үтүө түмүгэ.