Саха сирэ модун Арассыыйа биир сүрүн тирэҕинэн буолуо

Ааспыт сылга Саха сирэ 2023 сылга баалабай эрэгийиэннээҕи бородууктата 2,3 трлн солк., оттон дьиҥнээх үүнүүтэ 3,5% тэҥнэспитэ. Онон аан дойдуну аймаабыт хамсык дьаҥын кэнниттэн, тас дойдулар сааҥсыйаларын аахсыбакка, дойду үрдүнэн экэниэмикэ  биллэрдик үрдээтэ. Быйыл эмиэ сыл түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэ Уһук Илин бырамыысыланнай оҥорон таһаарыыга инники күөҥҥэ сылдьар таһымын бигэргэттэ. Маннык уустук кэмҥэ Саха сирэ Арассыыйа экэниэмикэтигэр эрэллээх тирэҕинэн буоларын бэлиэтиир тоҕоостоох.

Аан дойдутааҕы экэниэмикэ

2024 сылга аан дойдутааҕы экэниэмикэни оҥорон таһаа­рыы таһыма кыратык түһүө уонна экэнэмии­чэскэй үүнүү тэтимэ бытаарыа диэн сабаҕалыыллар. «Рейтер» аан дойдутааҕы ааҕыныстыба ырытааччылара билгэлииллэринэн, ВВП үүнүүтэ 2,6% буол­ла. Оттон Аан дойдутаа­ҕы валютнай пуонда (МВФ) быһаа­рарынан, аан дойдутааҕы ВВП үүнүүтэ бытаарыыта 2,5% таһымтан намыһах буоллаҕына оннук ааҕыллар.

Сорох инвестициялыыр бааннар аан дойду экэниэмикэтин үүнүүтэ 2,5% намыһах буолуо диэн сабаҕалыыллар. Ол курдук, Deutsche Bank бу көрдөрүү 2024 сылга 2,4%-н буолуо диэн ааҕар. Онтон Citi Research ырытааччылара отой даҕаны 1,9%-н эрэ буолуо диэн сабаҕалаабыттар.

Биллэн турар аан дойду үрдүнэн ВВП улаатыытыгар геополитическай сабыыты­йалар сабыдыаллыахтара диэн исписэлиистэр биир киһи курдук сыана быһаллар. Ону таһынан, быйыл үгүс тас дойдуга бастакы сирэйдэри талар быыбардар буолаары тураллар, ол эмиэ улахан оруол­лаах, түһэр-тахсар кутталын ол быһаарыан сөп.

Санатан эттэххэ, 2024 сыл кулун тутар ыйыгар Арассыыйа Бэрэсидьиэнин талыах­таахпыт, ону таһынан 75 дойдуга, холобур, АХШ-ка (сэтинньи), Тайваҥҥа (бу өрөбүллэргэ номнуо быыбардыыллар), Великобританияҕа (аны саас), Мексикаҕа (бэс ыйыгар), Евросойууска/ Европейскай парламеҥҥа (бэс ыйыгар), Венесуэлаҕа (сыл иккис аҥаа­рыгар), о.д.а. дойдулар сала­йааччыларын быыбардыахтара.

Бэлиитикэни анаарааччылар буолаары турар АХШ бэ­­рэсидьиэнин талыы быыбарынан сибээстээн, геополитическай тыҥааһыннаах кэмнэр үүннүлэр, Трамп талыллан аан дойду экэниэмикэтин сатарытыа диэн сабаҕалыыллар. Кини талылыннаҕына Украинаны уонна Израили өйүүр бэлиитикэ, Кытайы кытары сыһыан, атыы-эргиэн, иммиграция, о.д.а. боппуруостар эмискэ уларыйыахтарын сөп диэн тойоннооччулар эмиэ бааллар.

Таарыччы эттэххэ, Кытай кэлиҥҥи кэмҥэ бэйэтин усу­луобуйатын «соҥноон» барыһыра эрэ сатыыр аатыгар сырыттар даҕаны, биһиги дойдубут саамай улахан партнера буолан турар. Аан дойду экэниэ­микэтин түһүүтэ үп ырыынагар улахан силлиэлээх-холоруктаах буолуон сөп.

Арассыыйа экэниэмикэтэ

Ааспыт сыл түмүгүнэн ВВП үүнүүтэ көһүтүллүбүтүнээҕэр ордук көрдөрүүлэннэ. 2023 сыл түмгүнэн экэниэмикэ үүнүүтэ 3,5% буолбута. Бэрэсидьиэн Владимир Путин ВВП маны үчүгэй көрдөрүү диэн сыаналаата. 2022 сылга 2,1% түһүү тахсыбыт буоллаҕына, ааспыт сыллааҕы көрдөрүүнү ситиһэргэ улахан хардыы оҥоһуллубут.

Билигин экэниэмикэ үп-харчы-кирэдьиит бэлиитикэтин кытаанах усулуобуйатыгар, каадыр тиийбэтин уонна геополитическай быһыы-майгы халбаҥнааһынын кэмигэр үүнүү-сайдыы хайысхатын көрдүөн наада диэн биһиги эспиэрдэрбит сэрэтэллэр.

РБК суруйарынан, ВПП үүнүүтэ 2024 сылга үүнүүтэ 2023 сыллааҕар намыһах буолуоҕа. Экэниэмикэ сайдыытын министиэристибэтэ билгэлииринэн, федеральнай бүддьүөккэ олоҕуран, бастакы барыйаанынан 2,3 %-нан, оттон иккис барыйаанынан 1,4%-нан улаатара сабаҕаланар.

Арассыыйа баана 2024 сыллааҕы көрдөрүү 1,3% диэри улаатыа диэн ахсынньыга билгэлээбитэ, оттон Аан дойдутааҕы валютнай пуонда Арассыыйа ВВП-та 1,1% сабаҕалыыр. Ол эрээри биһиги эс­­пиэртэрэ 2024 сылга дойду экэниэмикэтэ үрдүк көрдөрүүлээх түмүктэ­ниэҕэр эрэнэллэр.

Статистическай чинчийии уонна экэниэмикэ билиитин институтун Конъюнктурнай чинчийиилэрин киинин ди­­риэктэрэ Георгий Остапкович ВПП кээмэйэ үтүө түмүктээх буолуо диэн этэр. Ол эрээри, эспиэр, үүнүү тэтимэ 2023 сыллааҕар намыһах буолуо диэн бэлиэтиир. Кини, өскөтүн, 2023 сылга сайдыы тэтимэ 3-3,5% таһымҥа сылдьыбыт буоллаҕына, быйылгы сылга ВПП 1,5-2% үүнүөҕэ диэн бигэргэтэр.

Георгий Остапкович Киин бааҥҥа сигэнэн инфляция 14% улаатыаҕын, сыл бастакы аҥаа­рыгар билиҥҥи курдук тэтиминэн, оттон иккис аҥаарыгар бытаарыаҕын бэлиэтиир. Онуоха эспиэр «айдааннаах сымыыппыт» сыанатын туһунан сыл саҥатыгар түһүө, ол гынан баран 10-15% ый аайы сыыйа үрдүөҕэ диэн бигэтик этэр.

Саха сирин экэниэмикэтэ

Саха сирин саҥа үс сыл­­лаах бүддьүөтүн барылын сүрүн соруга уларыйбата – нэһи­лиэнньэ иннигэр судаарыс­тыба ылыммыт социальнай эбэһээтэлистибэтин, ону сэргэ инфраструктураны сайыннарыы дьаһалларын олоххо киллэрии буолар. Ол туһунан Ил Дархан Айсен Николаев ааспыт сыллааҕы Этиитигэр, Саха сирин хас биирдии олох­тооҕун олоҕун уйгутун үрдэтии – өрөспүүбүлүкэ сүрүн соругунан буолар диэн этэн турар.

2024 сылга Саха сирин судаарыстыбаннай бүддьүөтүн дохуоттаах чааһа 302 млрд солк. ол иһигэр нолуок­таах уонна нолуога суох дохуо­та 190 млрд 639,6 мөл. солк. тиийиэҕэ диэн барыллааһын баар. Ааспыт күһүн Ил Түмэн Саха сирин 2024 сыллааҕы уонна былааннаах 2025 уонна 2026 сылларга судаарыстыбаннай бүддьүөтүн туһунан со­­куон барылын бастакы ааҕыыга ылыммыта. Онно көстөрүнэн, 2024 сылга дохуот уопсай кэриҥэ 282,8 млрд солк., орос­куот уопсай кээмэйэ – 288,4 млрд солк. тахса, дэписсиит – 5,6 млрд солк. буолуохтаах.

Тэрилтэлэр барыстарыгар нолуок 69,6 млрд солк. тахса буолара күүтүллэр. Дьэ ити курдук, тустаах министиэристибэ нолуок киириитин ааҕыыга олоҕуран билгэлээһиннэри оҥордо. Биирдиилээн дьон дохуоттарыттан нолуок кии­риитэ 2023 сыллааҕы былаан­тан 22%-нан элбэх буолара күүтүллэр диэн сылыктыыллар. Оттон 2024 сылга сиртэн хостонор баайы хостооһунтан но­­луок киириитин 32,7 млрд солк. тахсыа диэн ааҕаллар. Онон быйылгы сыл түмүгэ, сабаҕалааһын быһыытынан, аһара хобдоҕо суох буолуохтаах.

Түмүк

Саха сирэ кэнники сылларга экэниэмикэтин көрдөрүүтэ үүнэригэр, бырамыысыланнас сайдыыта, дойду экэниэмикэтэ илин диэки хайыһыыта уонна өрөспүүбүлүкэ кириисиһи утары ылыммыт социальнай дьаһаллара сабыдыаллаатылар диэххэ наада. Өрөспүүбүлүкэ Уһук Илин эрэ буолбакка, бүтүн Арассыыйа үрдүнэн экэниэмикэтин сүрүн көрдөрүүтүнэн инники сылдьар.

Манна биһиги Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин көҕүлээбит урутаан сайдыы территориятын резиденнэрин үлэлэрин эмиэ бэлиэтиэхпитин наада. Экэниэмикэни сүрүн хамсатааччынан бырамыысыланнас, чуолаан, сир баайын хостооһун сиэктэрэ буолар. Саха сиригэр барыта үс тыһыынча кэриҥэ 59 көрүҥ араас сырьелаах, баайдаах сир баара биллэр, онно сыл ахсын чох, ньиэп, гаас уонна көмүс хостонор. Чугастааҕы кэмҥэ ылыныллыбыт былаан быһыытынан, өрөспүүбүлүкэ баалабай бородууктатын өссө үүннэрэр соруктаах. Экэниэмикэ итинник сүрүн хайысхаларга үрдүк көрдөрүүнү ситиһиитэ, бигэ турук­таах буолуута нэһилиэнньэ олоҕун таһымын уонна уйгутун үрдэтиигэ көмөлөһүөҕэ.