Харчы. Хаба хаатыттан ньиэрпэ тириитигэр тиийэ

Нумизматика эйгэтигэр “нотгельд” диэн өйдөбүл баар. Бу өйдөбүл ньиэмэс тылыттан “ыксаллаах харчы” диэн тылбаастанар. Ыгым кэмҥэ өрүһүйэр үп буолбатах – Маҥнайгы Аан дойду сэриитин кэмигэр Германия уонна Австрия сирдэригэр инфляцияттан сылтаан бытархай харчы тиийбэт буолбут кэмигэр, быстах кэмҥэ туттулла сылдьыбыт харчыны солбуйар малы “нотгельд” диэн ааттыыллара.

ФАРФОР, СОЛКО, ХОРТУОН ХАРЧЫЛАР

1914 сыллаахха саҕаламмыт Улуу сэрии кэмигэр Германия үгүс куораттарыгар үрүҥ көмүс манньыаттар сүтэн хаалбыттар – дьон ыарахан кэмнэр кэлэллэрин сэрэйэн эрэллээх металл­тан оҥоһуллубут манньыаттары хаһаанар буолбут. Оттон никель уонна алтан манньыаттары ити кэмҥэ судаарыстыба таһаарары тохтоппут, туох баар металл барыта сэрии кыһалҕатыгар барбыт. Онон эрдэ тахсыбыт манньыаттар сотору кэминэн олус аҕы­йаабыттар. Күннээҕи олоххо туттуллар бытархай харчы суох буолбутуттан, Германия араас оро­йуоннаргар “солбудаһык харчы” араас көрүҥнэрэ үөдүйбүттэр. Үгүс сирдэргэ манньыат оннугар кумааҕы, хортуон харчы үөдүйбүт. Ол эрэн, бытархай харчы күҥҥэ хас да илии нөҥүө ааһыан сөп, онон мөлтөх хаачыстыбалаах кумаа­ҕыга бэчээттэммит “бытархай” бэрт түргэнник туһаттан тахсар эбит. Онон араас куораттарга арыый бөҕө “манньыаттары” оҥорор буолбуттар. Сорох сиргэ керамика, сорох сиргэ солкоттон, тирииттэн оҥоһуллубут мэнэйдэһэр “бытархай” үөдүйбүт. Фарфор оҥоһуутунан аатырар Саксонияҕа оҥоһуллубут халлаан күөҕэ глазур­даах фарфор манньыаттар билигин нумизматтар кэллиэксийэлэригэр киэн туттар эспэнээттэринэн буолаллар.

КАУРИ УОННА ТИИҤ

Дьиҥнээх харчыны солбу­йар кыһалҕа араас кэмнэргэ, бары дойдуларга үөскүү сылдьыбыт буолуохтаах. Бытархай харчыны тыһыынчанан сыллар тухары солбуйа сылдьыбыт каури хаба хаатын Индияҕа, Кытайга, Африка дойдуларыгар, Улуу Новгородка, Сибиир куораттарыгар көрсүөххэ сөп.
Түүр омуктар олорор дойдуларыгар бытархай харчы дьүөрэлэһэр ааттаах: Казахстаҥҥа тенге 100 гыммыт биирэ “тиын” диэн ааттанар, Узбекистан суматын бытархайа “тийын” дэнэр, киргиистэр сомнарын “кэ­­пиэйкэтэ” “тыйын” диэн ааттанар. Ханнык тылга майгынныырый? Сөпкө таайдыгыт – бу барыта “тииҥ” диэн тылтан тахсаллар. Былыр тииҥ тириитэ Сибиир, Уһук Илин сирдэригэр атыы бытархай харчытын солбуйара. Сорох чинчийээччилэр сабаҕаларынан, “полтинник” – 50 кэпиэй­кэлээх манньыат аата эмиэ “тииҥ” диэн тылтан төрүттээх буо­­луон сөп.

СИИКТЭН КУТТАММАТ БАНКНОТА

Арассыыйа илиҥҥи ха­­йысхатыгар харчыны тиэ­­йии уустуга өр кэмҥэ улахан моһуок­тары үөскэтэр этэ. Сүрүн ол кэмнээҕи харчы – алтан манньыат ыйааһына ыарахан буолан тыһыынчанан килэмиэтирдээх сиргэ кэлэрэ уустук уонна ночооттоох этэ. Дьаһаах тутуу, хамнас төлөбүрэ уонна эргиэн бу диэки үксүн атастаһыы киэбинэн барара. Сүрүн туттуллар “валюта” көп түүлээх буолбута. Били, эрдэ этиллибит тииҥи кытта киис, саһыл, кырса тирии­тэ харчы оннугар туттуллара. Биир кэмҥэ туспа “Сибиир солкуобайа” диэн Арассыыйа арҕаа өттүгэр тиийэрэ бобуллар харчыны Уралга кута сылдьыбыттара.

Дьиҥнээх харчы кырыымчыга дьикти түгэннэри үөскэтэрэ. Холобур, XVIII үйэ бүтүүтэ Арассыыйа Аляскаҕа баар сирдэригэр төлөһөр харчы тиийбэт буолбута. Бу сиргэ атыы сүрүнүн баһы­лаабыт “Арассыыйа-Эмиэрикэ хампаанньата” («Российско-американская компания») аҕалар көмүс манньыаттарын олохтоох омуктар киэр­гэл быһыытынан тутталларын ордороллоро. Онон хампаанньа ол кэминээҕи сала­йааччыта Александр Баранов бу сиргэ туттулларга аналлаах… тирии харчылары “бэчээт­тиир”. Түлүөн тириитигэр бэчээттэммит “банкноталары” олохтоох нэһилиэнньэ астына туттара – кумааҕы харчы курдук сиигирбэт, умайбат, алдьаммат харчы туох да моһуога суох атыыга туттуллара. 1816 сылтан 1826 сылга диэри уопсайа 42 тыһ. солк. тэҥнэһэр 1, 2, 5, 10 уонна 25 солкуобайдаах “түлүөн харчылара” бэчээттэммиттэрэ. Бу валютаны “марка” диэн ааттыыллара солкуобайы кытта биир бииргэ куурсунан аахсыллара.

АРЫГЫ ЭТИКЕТКАТА УОННА “БАРАХОВКА”

Өрөбөлүүссүйэ саҕанааҕы ытылҕаннаах кэмнэргэ Арассыыйаҕа харчы хамсааһына улахан кыһалҕалары көрсүбүтэ. Саха сирэ курдук ыраах тайаан сиргэ кумааҕы харчы тиийбэккэ, эдэр былаас улахан кириисиһи көрсүбүтэ. Ол кэмҥэ Наркомфин боломуочунайынан анаммыт Алексей Семенов бу кыһалҕаны бэрт дьиктитик быһаарбыт. Кини ыскылаакка сыппыт араас өҥнөөх арыгы этикиэккэлэрин булан “харчынан анаабыт”. Өрөбөлүүссүйэ иннинэ арыгыны Сибиир эргин сороҕор этикиэккэтэ суох бытыылкаҕа куталлара эбитэ үһү. Этикиэккэтин атыылааһааччыга туспа биэрэллэр эбит – арыгы хаачыстыбатын туоһутун быһыытынан. Араас арыгы этикиэккэлэригэр туспа сууманы анаабыт: “Мадера” – 1 солкуобай, “Кагор” – 3 солкуобай, “Портвейн” – 10 солкуобай, саамай үрдүкү номиналы “Херес” этикиэккэтэ солбуйбут – 25 солкуобай. 1922 сыллаахха, өрөспүүбүлүкэҕэ Сэбиэскэй былаас олохтоммутун кэннэ, «арыгы харчы” барыта дьиҥнээх харчыга мэнэйдэммит.

1922 сыллаахха дьиҥнээх харчы тиийбэт буолуутун кириисиһэ түмүктэммэтэх. Онон Совнарком бэрэссэдээтэлэ Исидор Барахов уонна Наркомфин боломуочунайа Алексей Семенов уопсайа 30 мөлүйүөн суумалаах 500 уонна 1000 солкуобай сыаналаах боналары бэчээттииргэ быһаарыныы ылаллар. Бу киинтэн кэлиэхтээх кирэдьиит сууматыгар тэҥнэһэр харчы эбит. Алексеев оччолорго улуу суруйааччы Максим Горькайы кытта суруйсар эбит, бу туһунан суругар маннык ахтыбыт: “Наркомунан ананан олорон араас үөһээттэн көҥүллэммэтэх быһаарыылары ылар этим. Биирдэ Сергей Васильевичтыын 30 мөлүйүөн солкуобайы бэчээттээн турардаахпыт. Москва бу дьаһалым иһин күүскэ сэмэлээбитэ эрээри, Саха сиригэр дьаһаныы туһата сүүнэ этэ. Сарсын ити харчыны уматабыт: 25 мөлүйүөнтэн тахса суума төнүннэ”. Бу харчы норуокка “бараховка” диэн ааттаммыта. Аныгы нумизматтар “якутка” диэн ааттаан бултаһар эриэккэстэрэ буолбут.