Римма Жиркова: «Ийэ тылбыт туһугар — бары биир сүбэнэн»
Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүн иитинэн СӨ Ил Дарханын уонна Бырабыыталыстыбатын дьаһалтатыгар тыл сайдыытын боппуруостарын сүрүннүүр управление салайааччыта, тыл билимин хандьыдаата, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Римма Жиркова ыалдьыттыыр.
2018 СЫЛТАН ҮЛЭЛИИР УПРАВЛЕНИЕ
– Римма Романовна, управление тэриллиитин, үлэтин-хамнаһын туһунан ааҕааччыларбытыгар кылгастык билиһиннэрэ түһэриҥ буоллар.
– 2018 сыллаахха СӨ Ил Дарханын уонна Бырабыыталыстыбатын дьаһалтатыгар тыллар сайдыыларын боппуруостарын сүрүннүүр управление тэриллибитэ. Управлениебытыгар биэс үлэһиттээхпит: салайааччы, икки старшай референт, икки кылаабынай исписэлиис. Итинтэн үһэ – тылбаасчыт. Сыалбыт-сорукпут киэҥ. Өрөспүүбүлүкэҕэ баар икки судаарыстыбаннай, биэс официальнай тылы харыстыырга, сайыннарарга үлэлэһэбит. СӨ Төрүт Сокуона, “СӨ Тылларын тустарынан”, “СӨ Хотугу төрүт олохтоох, аҕыйах ахсааннаах норуоттарын тылларын анал туругун туһунан” сокуоннарыгар, СӨ Бырабыыталыстыбата 2015 сыллаахха “Сахалыы таба суруйуу уонна сурук бэлиэлэрин быраабылаларын туһунан” таһаарбыт уурааҕар олоҕуран үлэлиибит. “СӨ 2020-2024 сс. судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тыллары чөл хаалларыы уонна сайыннарыы” судаарыстыбаннай бырагыраама үлэлиир. Ааспыт сылларга 56,5 мөл. солк. тыырыллыбыт эбит буоллаҕына, Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаев тус өйөбүлүнэн бу сылга 100 мөл. көрүлүннэ.
ИККИ ТЫЛЫ ТЭҤИНЭН ТУТТУУ
– Сокуоҥҥа икки тыл тэҥинэн туттуллуохтаах диэн этиллэр. Ити олоххо төһө тутуһуллар?
– Болҕомтобутун икки судаарыстыбаннай, биэс официальнай тыллар сайдыыларыгар уурабыт. Тыл сокуонун 40 ыстатыйатыттан балай да элбэх ыстатыйа икки тылы тэҥинэн туттууну ирдиир. 2023 сылтан Сокуоннар Бырабыыталыстыбаттан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕар (Ил Түмэҥҥэ) икки тылынан бэлэмнэниллэн киирэр буоллулар. Ол эбэтэр, министиэристибэлэр Сокуону икки тылынан бэлэмнээн киллэрэллэр. Ил Дархан дьаһалтатыгар икки тылынан киирбит Сокуоннар биһиги управлениеҕа сөбүлэһиини ааһан сахалыы тылбааһа бигэргэтиллэр.
2019 сылтан СӨ Ил Дарханын таһымыгар уопсастыбаннай Тыл сүбэтэ үлэлиир. Маннык сүбэлэр өрөспүүбүлүкэбит бары улуустарыгар, оройуоннарыгар, куораттарыгар, улуус, оройуон баһылыктарын, куорат баһылыктарын таһымыгар тэриллибиттэрэ. Бу үлэни биһиги управлениебыт сүрүннүүр.
Тыл бэлиитикэтин олоххо толору киллэрэр инниттэн хас даҕаны хайысханан үлэлиибит. Бастатан туран, уулуссалар ааттарын икки тылынан сөпкө суруйуу үлэтэ ыытыллыахтаах. Холобур, Дьокуускай куорат киин уулуссаларын ааттарын икки тылынан суруйуу саҕалааһына баар эрээри, ситэриллэ илик. Мээрийэ иһинэн тэриллибит хамыыһыйа хамсааһыны таһаарыа диэн эрэнэбин.
Иккиһинэн, оҥоһуллар табаар этикиэккэлэрэ икки тылынан суруллуохтаахтар. Бу дьаһаллар Тыл Сокуонун 36-с ыстатыйатыгар, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр оҥоһуллубут табаар этикиэккэтин тиэкиһэ уонна бу табаар туһунан иһитиннэрии нууччалыы, ону тэҥэ, табаары оҥорон таһаарааччы быһаарыытынан сахалыы уонна (эбэтэр) олохтоох дьиҥ таһымнаах тылынан суруллар диэн ыйыллар. Итини ырытан көрбүппүт, Дьокуускай куорат түөрт эргиэн туочукатыгар атыыга туруоруллубут өрөспүүбүлүкэҕэ оҥоһуллубут 33 табаартан (ас-үөл бородууктата) икки табаары оҥорон таһаарааччы эрэ табаардарын этикиэккэлэрэ уонна иһитиннэриилэрэ икки тылынан суруллубут. Холобур, “Больше меньше” дискаунтер хампаанньа ынах этиттэн оҥоһуллубут эт кэнсиэрбэтин үчүгэйдик тылбаастаабыт: “Говядина тушеная. Высший сорт” диэни “Симэһинигэр буспут ынах этэ. Бастыҥ суорт”. Дьокуускай үүт аһын оҥорор “Молочный дождик” собуотун оҥоһуктара эмиэ иккилии тылынан суруллаллар. Аны “Суорат”, “Быырпах”, “Ок-сиэ”, “Сардаана”, “Ньургун” диэн ааттаах табаардар ааттара эрэ сахалыы, атына барыта нууччалыы суруллубут.
Үсүһүнэн, ити Тылбыт Сокуонугар сурулларынан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар, айан суолугар уонна да атын ыйынньыктарга сир-дойду аата судаарыстыбаннай тылларынан суруллар диэн быһаарыллыбыт. Билэргит курдук, сир-дойду аата географическай хаарталарга суруллар. Итини тэҥэ, Сокуоннарга, Бырабыыталыстыба нуормалыыр быраап аакталарыгар, дьиҥ таһымнаах докумуоннарга, судаарыстыбаннай салалта уорганнарын матырыйаалларыгар, бэчээккэ, араадьыйаҕа уонна тэлэбиидэнньэҕэ туттуллар. Сир-дойду аатын күннээҕи олоххо эмиэ туттабыт.
Өрөспүүбүлүкэ дьаһалтатын, сирин-уотун тутулун, тэриллиитин Саха Өрөспүүбүлүкэтин административнай-территориятааҕы тутулун уонна географическай ааттарын боппуруостарын Бырабыыталыстыба бастайааннай хамыыһыйата сүрүннүүр. Ол курдук, 1999 уонна 2009 сыллардаахха СӨ Административнай-территориятааҕы тутулун ыйынньыктара тахсыбыттара. Бу икки ыйынньыгы тэҥнээн, ырытан көрбүтүм түмүгэр 38 араастаһыыны, 133 аат сахалыы таба суруйуу быраабылатыгар сөп түбэспэтин булбутум. Холобур, уһун аһаҕас дорҕоону кылгатыы үгүстүк көстөр. Нэһилиэктэр, улуус ааттара нууччалыы сыыһа суруллара хомолтолоох. Холобур, Быраҥатталаах – Быраҥаатталаах, Дьарыла– Дьаарыла, Кытыл Дьураа – Кытыл Дьуураа о.д.а. саха тылыгар уһун аһаҕас оннугар кылгас аһаҕас дорҕоону туттуу тыл суолтатын төрдүттэн уларытар уратылаах. Сылгы Ыытар нууччалыы Сылгы Ытар диэн суруллара олох сыыһа. Онон, биһиги маннык көстүү тахсыбатын туһугар бу хайысхаҕа киэҥ хабааннаах үлэни ыытан, түмүгэр сир-дойду сахалыы аатын каталогун оҥорон таһаарар былааннаахпыт.
– Тылы сыыһа туттууга ылыллар миэрэлэр бааллар дуо?
– “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан” СӨ Сокуонун ирдэбиллэрин тутуспат буолуу иһин административнай эппиэтинэс дьаһаллара бааллар. Ол курдук, Административнай сокуону кэһии туһунан СӨ Кодексыгар Тыл сокуонун ирдэбиллэрин тутуспат түгэҥҥэ ыстараап көрүллэр: гражданнарга – 1 тыһыынчаттан 2 тыһыынчаҕа диэри солкуобай, дуоһунастаах сирэйгэ – 2 тыһыынчаттан 3 тыһыынчаҕа диэри солкуобай, юридическай сирэйгэ – 3 тыһыынчаттан 4 тыһыынчаҕа диэри солкуобай.
Биһиги управлениебыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай оройуоннарын уонна куораттааҕы уокуруктарын административнай хамыыһыйаларыгар анаан Административнай Сокуону кэһии туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Административнай Кодексатын 13.4 ыстатыйатын таба туһанарга Методическай сүбэни ырытан оҥорбуппут уонна бары муниципальнай тэриллиилэргэ ыыппыппыт. Онон “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан” СӨ Сокуонун 32-с, 34-с, 35-с ыстатыйаларын ирдэбиллэрин тутуһууну олоххо киллэрэргэ чопчу суол арылынна диэхпитин сөп.
ТИЭРМИН БӨЛӨҔӨ
– Римма Романовна, тиэрмиҥҥэ анал бөлөх тэриллэр диэн иһиллибитэ.
– Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Васильевич Местниковтан, Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүгэр диэри Бырабыыталыстыбаҕа тиэрмин хамыыһыйатын тэрийэргэ сорудахтаах олоробут. Салгыы хайысхаларынан исписэлиистэри кытта киэҥник туттуллар сахатыйа илик тыллары эридьиэстиэхтээхпит. Ааспыт нэдиэлэҕэ Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Андрей Владимирович Тарасенко ити боппуруоһунан улахан мунньаҕы ыыппыта. Министиэристибэлэр үлэлэрин хайысхатынан тиэрминнэри сахалыы суруйан киллэрэллэригэр сорудаҕы биэрэн боротокуол толорон ыытта. Хамыыһыйа тиэрминнэри бэрээдэктиэхтээх, сахатытыахтаах, ол айыллыбыт, толкуйдаммыт тыллары сүбэлэһэн, Бырабыыталыстыба бигэргэтиэхтээх. Онон өрөспүүбүлүкэ салалтата тыл сайдыытыгар, чөл хааларыгар болҕомтотун уурар, ирдиир, көмөлөһөр.
СУДААРЫСТЫБАННАЙ БЫРАГЫРААМА
– Өрөспүүбүлүкэҕэ баар тыллары сайыннарар судаарыстыбаннай бырагыраама ылыллыбыта. Туох ситиһилиннэ?
– 1992 сыллаахха ылыныллыбыт “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан” Сокуону олоххо киллэрэргэ, тыллар чөл туруктаах сайдыыларын хааччыйар аналлаах хас да төгүл анал судаарыстыбаннай таһымнаах бырагыраамалар ылыллан үлэлээбиттэрэ. Кэнники кэмҥэ судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тыллар оруолларын үрдэтэр, судаарыстыбаннай тылларынан үөрэнии кэлим тиһигин, судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тыллары үөрэтиини сайыннарар, тыллары киэҥник тарҕатар уонна туһаныллар эйгэлэрин кэҥэтэр инниттэн “2020-2024 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тыллары чөл хаалларыы уонна сайыннарыы” бырагыраама бигэргэммитэ.
Бу бырагыраама үс хос бырагыраамалаах:
СӨ судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тыллар оруолларын үрдэтии;
СӨ судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тылларынан үөрэҕи сайыннаарыы;
СӨ судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тыллара туһаныллар эйгэлэрин кэҥэтии;
Бу хос бырагыраамалар чэрчилэринэн араас хайысхалаах үлэлэр ыытылыннылар. Холобур, 15 туомнаах “Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытын” электроннай барыйаанын таһаардыбыт. “Саха” НКИХ Арассыыйаҕа бастыҥ анимационнай “Riki.team” бөлөҕү кытта сөбүлэҥ түһэрсэн, “Фиксиктэр”, (“Фиксики”) 157, “Кырачааннар” (“Малышарики”) 112 сиэрийэлэрин сахалыы саҥартылар. “Түннүк Саха кидс” ханаалы сүрэхтээн, күннэтэ кырачааннарга сахалыы ойуулуктары көрдөрөллөр.
«Улуусмедиа» иһинэн 2019 сылтан норуоттар икки ардыларынааҕы “Илкэн” портал үлэлиир. Бу порталы быйылгыттан атаҕар туруорар былааннаахпыт. СӨ дьиҥ таһымнаах (биэс аҕыйах ахсааннаах омуктар тылларынан) хаһыаттар, үөрэх кинигэлэрэ, тылдьыттар түмүллэр улахан порталлара буолар.
Саха Национальнай бибилэтиэкэтигэр 2022 сыллаахха СӨ судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тылларга виртуальнай түмэли тэрийдибит. Бу бырайыак идеолога буоларым быһыытынан, миигин өйөөбүт тыл наукатын учуонайдарыгар, биир идэлээхтэрбэр ис сүрэхпиттэн махтанабын уонна бу үлэбит дириҥ ис хоһооннонуо диэн эрэнэбин.
Ити курдук, өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар тыл бэлиитикэтэ бары тыллары биир тэҥник тутан сайыннарыыга тирэҕирэрин быһыытынан, былааннаах уонна ситимнээх үлэ ыытылларын бэлиэтээн туран, Үөрэх, Наука, Култуура, Инновация уонна сибээс, Тырааныспар министиэристибэлэрин үлэтин-хамнаһын сорох өрүттэрин билиһиннэриэхпин баҕарабын.
Элбэх омуктаах өрөспүүбүлүкэҕэ тылы уонна култуураны чөл хаалларыы сүрүн мэктиэтинэн үөрэх эйгэтэ буолар. Бу эйгэҕэ өрөспүүбүлүкэ Үөрэххэ уонна наукаҕа министиэристибэтэ (миниистир Ирина Павловна Любимова) ситимнээх үлэни ыытар. Биир үтүө холобурунан саха тылын, литэрэтиирэтин, төрүт култуура учууталларын сийиэһэ үрдүк таһымнаахтык барбытын бэлиэтиибин. 652 уопсай үөрэх тэрилтэлэтэ баарыттан 280 оскуола алын сүһүөх, сүрүн уонна орто (толору) уопсай үөрэх бырагыраамаларын нуучча тылынан ыытар. Ити оскуола уопсай ахсаанын 42,9 бырыһыанын ылар. 368 оскуолаҕа үөрэтии саха тылынан барар. Ити оскуола уопсай ахсаанын 56,4 бырыһыаныгар тэҥнэһэр. Алын сүһүөх уопсай, сүрүн уопсай, орто уопсай үөрэх судаарыстыбаннай аккредитациятын ааспыт бырагыраамаларынан үөрэтэргэ туттуллар учебниктар федеральнай кэрискэлэригэр саха тылыгар 1-9 кылаастарга барыллаан бырагыраамалар, саха литэрэтиирэтигэр 1-11 кылаастарга барыллаан бырагыраамалар, 1-9 кылаастарга үөрэх федеральнай ыстандаартыгар эппиэттиир саха тылын уонна литэрэтиирэтин түмүктэммит учебниктара киирдилэр. Саха тылын үөрэтэр бары үөрэх тэрилтэлэрэ учууталларынан, учебниктарынан уонна үөрэтэр босуобуйаларынан толору хааччыллыбыттара.
Сонуну киэҥник тарҕатар сириэстибэлэр култуураҕа, дойдуга, тапталы иҥэриигэ, омуктары, норуоту сомоҕолуурга сүрүн кылааты киллэрэллэр. Бу үлэни өрөспүүбүлүкэбитигэр Инновацияҕа, цифровой сайдыыга уонна инфокоммуникационнай технологияларга министиэристибэ (миниистир Семенов Анатолий Аскалонович) иилээн-саҕалаан ыытар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин информационнай уопсастыбаны сайыннарар судаарыстыбаннай бырагыраама көмөтүнэн 48 судаарыстыбаннай хаһыат, олортон 27 саха тылынан, 5 сурунаал олортон 3 саха тылынан бэчээттэнэр. Араадьыйа биир ханаала уонна ситим биир таһаарыыта хааччыллар. “Саха” НКИХ тэлэбиисэринэн биэриитин 67 бырыһыана, араадьыйанан биэриитин 87,5 бырыһыана сахалыы тахсар. “Якутия 24” сахалыы биэриитэ 14 бырыһыаҥҥа тэҥнэһэр.
Анаабыр, Эдьигээн, Аллараа Халыма, Усуйаана, Эбээн Бытантай уулустарыгар хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын тылларынан хаһыаттар бэчээттэнэллэр. “Илкэн” долган, чукча, дьүкээгир, эбээн, эбэҥки тылларынан тахсар өрөспүүбүлүкэтээҕи хаһыат 510 тираһынан бэчээттэнэр.
Сонуннары киэҥник тарҕатар сириэстибэлэр ураты аудио-визуальнай эйгэни үөскэтэллэр, Саха сирин норуоттарын тылларынан ханна да суох контены оҥорон таһаараллар. “Саха сирэ.ру”, “Кыым”, “Улуусмедиа” сахалыы тыллаах саайтар тэриллэн олоххо киирдилэр, бэйэлэрин ааҕааччыларын буллулар.
С.А.Новгородов аатынан “Айар” национальнай кинигэ кыһата (генеральнай дириэктэр Август Васильевич Егоров) ханнык баҕарар мобильнай тэрил көмөтүнэн “Сыыппара бибилэтиэкэтэ”, “Саха халандаара”, “Букубаар” учебник, “Саха тыла” учебник сыһыарыыларын сахалыы ааҕар кыахтанныбыт, ону сэргэ саха остуоруйаларыгар олоҕурбут оонньуулары оҥорон таһаарбыта дьон кэрэхсэбилин, сэҥээриитин ылла. “Төрөөбүт тыл уонна култуура” хайысхатынан хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктарын тылларынан уруоктары оҥорорго Грант үбэ көрүллүбүтэ. Ол уруоктар ютуб-ханаалга таҕыстылар. Ити курдук, кинигэттэн саҕалаан киинэҕэ тиийэ төрөөбүт тылбыт, сахабыт тыла сайдарын туһугар үлэ утумнаахтык ыытыллар. Ол үтүө холобурунан өрөспүүбүлүкэҕэ Култуура уонна духуобунай сайдыы министиэристибэтин көҕүлээһининэн саха киинэтин устууну сайыннарар уонна чиҥэтэр инниттэн сахалыы киинэлэри оҥорон таһаарыыга былааннаах үлэ ыытыллар. Саха киинэтин ситиһиилэрэ, киинэ саҥа саалаларын арыйарга туһаайыллыбыт көхтөөх үлэ көрөөччү интэриэһин сөргүттэ. Сылтан сыл ахсын саха киинэтигэр сылдьыы ахсаана элбээн уонна саҥа киинэлэри устар таһымнара үрдээн, ис хоһоонноро дириҥээн иһэллэрэ сүргэни көтөҕөр.
Түмүктээн эттэххэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар олорор норуоттар тылларын баайа, эгэлгэтэ, дэгэтэ омуктар икки ардыларыгар иллээх-эйэлээх сыһыаны, бигэ туругу олохтуурга, социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы стратегическай соруктарын быһаарарга көмөлөһөр. Онон бары биир сүбэнэн үлэлээтэхпитинэ, өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тылларын чөл хаалларыахпыт, сайыннарыахпыт диэн бигэ эрэллээхпин.
Сообщить об опечатке
Текст, который будет отправлен нашим редакторам: